Streven. Jaargang 9

[p. 555]

Letterkundige kroniek
Engelse literatuur
door Hugo van de Perre

ONDER de Britse romanproductie van het jaar 1955 treffen we, naast allerlei kaf, ook heel wat koren, in bepaalde gevallen zelfs bij één en dezelfde schrijver. Dit zeggend schiet me o.m. de naam van Graham Greene te binnen. Zijn novelle Loser takes All - hij noemt het een ‘entertainment’ - behoort tot de eerste categorie, zijn jongste roman The Quiet American (beide uitg. Heinemann) tot de tweede. Ik meen niet, zoals het katholieke weekblad The Tablet het beklemtoonde, dat deze nieuwe roman Greene's meesterwerk is, ofschoon ik hem tot zijn technisch gaafste reken. Toch is hij een der weinige romans van Greene, vooral der latere, die ik in één adem heb gelezen, zonder moeite, zonder me geweld aan te doen, ja zelfs met een waarachtig genoegen. Het zwaar-op-de-handse, het sexueel-geobsedeerde der vorige hinderde me. Er was iets in het katholicisme van de auteur dat me wrevelig stemde, al geef ik grif toe dat anderen in The Power and the Glory of The Heart of the Matter de waarachtige, zielsechte Greene zoeken.... en vinden. Misschien met recht en reden. De dreigende onweerswolk maakt deel uit van de atmosfeer, zelfs op de zonnige oevers der Middellandse zee. Dit belet echter niet dat de onweerswolk daar in wezen een fenomeen van voorbijgaande aard is.

Hiermee beweer ik niet dat Greene ook maar een greintje van zijn katholicisme heeft opgegeven. Doch het ziet er naar uit alsof de puriteinse, ietwat logge obsessie met zonde en schuldbewustzijn waar zijn katholicisme als het ware in verpakt was, is weggevallen. Of dit voor de romancier als zodanig een verrijking betekent, is een andere kwestie en herleidt zich misschien wel tot een kwestie van individuele voorkeur en smaak.

Wat er ook van zij, Graham Greene heeft zijn lichtere, ogenschijnlijk speelsere noot van vroegere dagen teruggevonden. Zijn hogergenoemde novelle Loser takes All was er een soort voorbode van. Daarom kan dit werk hoe ongelijk ook niet brutaalweg uit zijn oeuvre worden gebannen. Trouwens, Greene zelf heeft de continuiteit tussen beide beklemtoond. Voor beide werken heeft hij enkele versregels ontleend aan Baudelaire's beroemd gedicht L'Invitation au voyage. De versregels zijn verschillend weliswaar, maar samengesnoerd door deze éne die in beide voorkomt: ‘Dont l'humeur est vagabonde’.... Duidelijker kon het, mijn inziens, niet.

Loser takes All laat ik hier verder onvermeld en onbesproken, in tegenstelling tot The Quiet American. De roman speelt zich af in Indochina, nauwelijks een paar jaar geleden. De strijd tussen Vietnam con Fransen en Vietmin is nog volop aan de gang. Saigon, de hoofdstad, is een verzamelplaats van mensen van allerlei slag. Twee hunner, een Brit en een Amerikaan, zijn de hoofdfiguren van de roman. De derde in de driehoeksverhouding is Phuong, een jonge, beeldschone Annamiete, Oosters sensueel en lijdzaam, die er finaal genoegen mee neemt de gebeurtenissen te aanvaarden, als en zoals ze zich presenteren.

[p. 556]

Bijna twee jaar lang is zij de minnares en titre van de Brit. Als de Amerikaan in Saigon arriveert, gaat zij in zijn armen over, vanzelfsprekend, zonder uitleg te vragen of te geven. Na enkele maanden wordt de Amerikaan vermoord; dan keert zij naar de Brit terug, zonder meer, hopend zonder hoop dat hij haar zal trouwen wanneer zijn anglikaanse echtgenote in Engeland hem vroeg of laat de echtscheiding geeft.

Over de symbolische betekenis van haar verschijning in het boek ga ik niet uitweiden. Zij is voor allerlei slag interpretaties vatbaar zonder dat een hunner in laatste instantie de Amerikanen tot eer strekt.

Dat dit u niet verwondere. In wezen is het ganse boek van een anti-Amerikaanse stemming doordrongen, die erg op vooringenomenheid lijkt. De Amerikaan in het verhaal, de ietwat in- en opdringerige Alden Pyle, is een jong diplomaat, verbonden aan de Amerikaanse Economische Zending. Ziehier hoe het katholieke weekblad The Universe hem schetste: ‘Hij is de verpersoonlijking der natuurlijke onschuld - in de verkeerde betekenis. Onder cellofane verpakking, een product van frigo, Harvard en hygiëne’. Een toonbeeld van goede intenties en enthousiast idealisme, probeerde hij, links en rechts Amerikaanse hulp uitdelend, een Third Force in het leven te roepen, nationaal-democratisch, anti-kolonialist en anti-communist. Zijn werktuigen zijn een vrij dubieus Indochinees generaal, een tamelijk krijgslustige religieuse sekte en plastiek oorlogstuig, door hemzelf als speelgoed geïmporteerd. In feite komt zijn hele inmenging alleen en uitsluitend de communisten ten goede.

‘Nooit heb ik een man gekend die betere motieven had voor al het kwaad dat hij heeft gesticht’, getuigt na zijn dood Thomas Fowler, de aanmerkelijk oudere, sceptische, ja cynische Britse journalist, een briljant verslaggever en verwoed opiumroker. Deze laatste wil geen positie kiezen in het conflict, tot hij tenslotte de moordaanslag op zijn vriend Pyle welbewust in de hand werkt ofschoon deze hem kort voordien het leven heeft gered tijdens een inspectie van de vuurlijn. Maar na de laatste bomaanslag op de grote markt van Saigon, uitgevoerd met Pyle's plastiek oorlogsgoedje, die het leven heeft gekost aan talloze onschuldigen, wordt het Fowler te machtig. Hij probeert Pyle vergeefs te bepraten. ‘Maar wat zin heeft het? Hij zal voor immer en altijd een onschuldige zijn. Je kan de onschuldige niet laken. Hij is schuldeloos. Al wat je kan doen is hem controleren of uitschakelen. De onschuld is een vorm van krankzinnigheid’.

Ongewild wordt Fowler er dus toe gedwongen kleur te bekennen. Hij doet het misschien op de verkeerde wijze. Maar hij doet het en het is naar mijn mening dáár dat de moraal van het boek ligt. Waar wit en zwart tegen elkaar in het strijdperk staan kunt U niet neutraal toekijken, noch uwe verantwoordelijkheid ontwijken door in uw naïveteit van buitenuit te proberen een grijze wig tussen beide te drijven. Die zedenles wordt overigens in de laatste scène van de roman beklemtoond als Fowler zijn zo lang en zo jaloers bewaard niet geëngageerd zijn ten opzichte van Phuong verzaakt en formeel belooft zijn minnares - zij is het nu bijna drie jaar lang geweest - te trouwen na de echtscheiding te hebben verkregen; een sociaal eerherstel waar Pyle met zoveel enthousiasme voor gepleit had.

The Quiet American, de eerste van Greene's ernstige romans die eindigt op een optimistische noot, is in ik-vorm geschreven. Fowler voert het woord. Maar hij doet het in stukken en brokken, met omwegen en interpolaties, zonder acht te slaan op de chronologische volgorde der feiten. Het is pas bij de laatste blad-

[p. 557]

zijden dat de hoofdstukken als een legpuzzle in elkaar beginnen te passen en dat de draad van de geschiedenis u kristalhelder voor de geest komt te staan.

Als zodanig is de roman met een zeldzame intensiteit geladen, en met de spanning het allerbeste detectiefverhaal eigen. Er wordt méér in gesuggereerd dan beschreven, in korte, veelzeggende zinsneden. Slechts bij twee gelegenheden laat Greene zijn descriptief talent de vrije teugel: vooreerst wanneer Fowler een piloot tijdens zijn zending - ver maar laag - boven het vijandelijk gebied vergezelt; en verder, wanneer hij met Pyle in zijn wagen op weg naar Saigon door de duisternis wordt overvallen, in een Vietnam-uitkijktoren een deel van de nacht doorbrengt, er uit verjaagd wordt door aanvallende Vietmin-benden en tenslotte door Pyle wordt gered wie het volkomen onbegrijpelijk en typisch Europees voorkomt dat ‘we soms liefde gevoelen voor onze vijanden, en haat jegens onze vrienden’. Nog veel minder zou Pyle het grafschrift hebben begrepen dat Fowler voor hem opstelde: ‘God hoede ons steeds voor de onschuldigen en de goeden’!

* * *

Graham Greene heeft ons een roman gegeven waarin zijn talrijke gaven als verteller en als waarnemer tot hun volle recht komen, een roman ook die tot de merkwaardigste van het jaar behoort. Zijn geloofsgenoot, Evelyn Waugh heeft ons echter eens te meer ontgoocheld. Officers and Gentlemen sluit zijn diptiek Men at Arms af (uitg. Chapman & Hall), ofschoon elk deel volledig is in zichzelf.

Een vlugge vergelijking van The Quiet American en Officers and Gentleman laat duidelijk het onderscheid tussen het katholicisme van beide auteurs uitkomen. In zijn voortreffelijke studie Graham Greene (in de serie ‘Writers and Their Work’, Longmans, Green voor de British Council), beschrijft Francis Wyndham hem als volgt: ‘De ontwikkeling van Greene als romanschrijver wijst bovenal op een poging om deze twee kwaliteiten - het religieus besef en het begrip van het belang der menselijke daad - opnieuw in de Engelse roman te introduceren; zo wordt aan zijn roman de bijkomende dimensie gegeven die de karakters plaatst tegen de achtergrond van een wereld waarin zij door Gods oog worden gezien’. Van het katholicisme van Evelyn Waugh kunnen we daarentegen met Walter Allen (zie zijn leerrijk essay The Novel To-day, zelfde uitgever) vaststellen dat het ‘een diep romantisch iets is, de kern van een heimweevol verzuchten naar een ideaal verleden dat het heden weegt en te licht bevindt’. Dit heimweevol verzuchten heeft eertijds geboorte gegeven aan satiren die tot de beste uit onze tijd behoort. Meer en meer is Waugh evenwel tot een incidenteel satirist verworden, terwijl de heimweevolle droom zich steeds sterker doet gelden. Crouchback, de held van Waugh, is weliswaar een katholiek naar de naam doch dit draagt weinig of niets bij tot het verhaal dat zich geheel afspeelt in militaire milieus. Qua tijd verloopt het tijdens de jongste wereldoorlog en Crouchback die van de ene ontgoocheling in de andere valt, is veeleer de gepijnigde waarnemer dan het slachtoffer van de beschreven actie. In bepaalde schetsen legt Waugh nog getuigenis af van zijn schitterend vakmanschap. In hun geheel beoordeeld zijn Men at Arms en Officers and Gentlemen niet veel meer dan de ontnuchterende uitdrukking van een kwellende ontgoocheling waar de auteur onder gebukt gaat.

* * *

Twee andere vrij recente werken die met elkaar tenminste één band gemeen

[p. 558]

hebben, zijn autobiografieën van de hand van twee Engelse dichters die een uiterst eervolle plaats innemen in het dichterlijk pantheon van vandaag. Het zijn: Over the Bridge, door Richard Church (Heinemann) en The Whispering Gallery, door John Lehmann (Longmans, Green). Hun herkomst niet te na gesproken, zijn deze mooie werken, met The Flowers of the Forest, door David Garnett (Chatto and Windus), de fraaiste autobiografieën die in 1955 het licht hebben gezien, nochtans zó verschillend als zij het maar kunnen zijn. Dit komt in hoofdzaak door het feit dat Richard Church een tamelijk romantisch, niet geengageerd dichter is, en het nooit is geweest, terwijl John Lehmann actief heeft deelgenomen aan de ideeën-strijd, om niet te zeggen aan het politieke leven, der dertiger jaren. In die hoedanigheid was hij laten we het een vennoot noemen van Auden, Spender, Isherwood en anderen. Dit verleent aan zijn Whispering Gallery een sociale en documentaire betekenis die Over the Bridge totaal vreemd is. Wat méér is, John Lehmann heeft een bijzonder markant aandeel gehad in het literaire leven van zijn tijd, nu eens als uitgever en dan weer als hoofdredacteur van baanbrekende tijdschriften als New Writing en The London Magazine. Daarenboven behoort hij met zijn twee rijkbegaafde zusters, de actrice Beatrix Lehmann en de romanschrijfster Rosamond Lehmann, tot een driemanschap dat in de hedendaagse Engelse letteren op het gebied van artistieke prestaties uitsluitend wordt voorbijgestreefd door dat der Sitwells: Edith Sitwell, de dichteres die zich onlangs tot het katholicisme heeft bekeerd, Osbert Sitwell en Sacheverell Sitwell, de benjamin. Samen hebben de Sitwells en de Lehmanns een bijna wonderbaarlijk deel van het Britse artistieke leven geschraagd sinds het eind van de eerste wereldoorlog, op het gebied der letteren en der muziek, van het ballet en van het toneel, om van Sacheverell Sitwell's talloze studies over architectuur en kunsten en ambachten niet eens te gewagen. Maar John Lehmann is de enige hunner die het heeft aangedurfd zich met het tijdsgebeuren te meten. Over de redenen die hem en zijn poëtische metgezellen er toe genoopt hebben zich van het zuiver politieke tijdgebeuren als het ware te désengageren, leert The Whispering Gallery ons nochtans niets. We moeten daarvoor wachten op het tweede deel. Dat zal te gelegener tijd gepubliceerd worden en bij dit eerste aansluiten onder de gezamenlijke titel In My Own Time.

En om nog even terug te komen op Over the Bridge: Richard Church schetst er in het allerfraaiste dichterlijk proza zijn eigen levensloop, zijn groei en ontwikkeling als dichter, en zijn klein burgerlijk milieu tegen het eind van het Victoriaanse tijdperk, op veel oprechtere en intiemere wijze dan Wells en Bennett het hem hebben voorgedaan.

* * *

Tot de dichters die in de afgelopen maanden, belangrijk en dus duurzaam werk hebben voortgebracht, moet in allereerste plaats W.H. Auden worden vermeld, al was het maar omdat er zo juist van hem spraak is geweest. Auden is in 1939, evenals Christopher Isherwood, naar de Verenigde Staten uitgeweken. Beiden zijn sindsdien Amerikaanse staatsburgers geworden, doch keren regelmatig naar hun geboorteland terug. Als deze kroniek in druk verschijnt zal Auden overigens hoogstwaarschijnlijk zijn aangesteld als ‘Professor of Poetry’ aan de Universiteit van Oxford, in opvolging van Cecil Day Lewis, zijn vriend en vroegere strijdgenoot. Auden's nieuwe bundel is getiteld The Shield of Archilles (Faber and Faber). Deze ietwat bedrieglijke titel ten spijt, hebben de achtentwintig gedichten waaruit de bundel bestaat, niets militants en ten aller-

[p. 559]

hoogste een allusie op het tijdgebeuren in het gedicht Epitaph jor the Unknown Soldier dat uit deze twee versregels bestaat:

‘To save your world you asked man to die:
Would this man, could he see you now, ask why?’

The Shield of Achilles bevat lang niet het beste dichtwerk van Auden. Toch is het werk belangrijk o.m. voor het derde en laatste deel deel, ‘Horae Canonicae’, bestaande uit zeven gedichten beschreven als ‘devotional sequence’. Het wijst op een evolutie in de spirituele wereld van de auteur, waarvan de gevolgen niet te overzien zijn.

Dezelfde uitgever heeft nog drie andere dichtbundels gebracht die om welbepaalde redenen onze aandacht vergen. In Moon's Farm komt de ogenschijnlijk onvermoeibare (Sir) Herbert Read aan het woord in een serie elegische gedichten, fris, gaaf en romantisch. Daaronder is Moon's Farm, een dialoog in drie stemmen die zijn titel aan de bundel heeft gegeven, tevens het gaafste en het meest originele.

In Friday's Child en in The Death of Satan komen enerzijds een jong dichter en een lyrisch dramaturg aan het woord die geen van beiden hun uiteindelijke weg hebben gevonden, maar die kennelijk uiterst begaafd zijn. Wilfred Watson, de auteur van de eerste, spiegelt zich nog al te zeer in het werk van zijn onmiddellijke voorgangers, o.m. George Barker. Zijnerzijds beschikt Ronald Duncan over een fijnbesnaard dichterlijk instrument maar hij schijnt er niet helemaal in te slagen de inhoud van zijn toneeloeuvre in verzen te vertolken. En boven The Death of Satan prefereer ik zijn onmiddellijke voorganger Don Juan (Faber and Faber).

Dat het de schrijver nochtans ernst is, mag blijken uit het volgend excerpt uit The Death of Satan waarmee ik deze kroniek besluit.

Satan heeft het woord en, tegen het einde van het stuk, verzucht hij:

‘To save your world you asked this man to die:
Would this man, could he see you now, ask why?’
‘....Can't the fools realize
That they could not doubt if they could not reason,
And that to believe in their reason
Is the same thing as to believe in God,
For without Him, Man would have no reason:
Mind is a miracle, matter is a fact?....’