Streven. Jaargang 9

[p. 443]

Buitenlandse kroniek
Frankrijk en de grote politiek
door Prof. dr. Otto Forst de Battaglia

ZELDEN heeft Frankrijk zich in de loop van zijn roemvolle en rijke geschiedenis in een zo moeilijke internationaal-politieke toestand bevonden als heden. Het heeft vreemde invasies meegemaakt en is ze met succes te boven gekomen; het heeft coalities tegen zich zien vormen en heeft ze weerstaan. Wanneer de vreemde overmacht te groot was, dan wist de ongeëvenaarde diplomatieke vaardigheid zijner staatslieden, van Richelieu, Mazarin en Lionne tot Talleyrand, Delcassé en Cambon, de wanverhouding der militaire krachten weg te werken. Ook het verslagen Frankrijk van 1815 en 1871 heroverde snel de oude plaats en stapte dra weer op als één der leidende mogendheden in Europa. Zo is het zonder onderbreking gegaan sinds het einde van de honderdjarige oorlog. Bij de catastrofe van 1940 echter heeft deze positie een zware slag gekregen. Wel werd de Vierde Republiek om zo te zeggen als overwinnaar honoris causa erkend; na enige aarzeling kreeg ze een theoretisch gelijkwaardige plaats naast de USA, de USSR en Groot-Brittannië en ze mocht terugwijzen op een koppige Résistance. Alleen werd het diepe en wijze woord van maarschalk Foch bewaarheid: ‘Si l'on n'a pas l'armée de sa politique, il faut faire la politique de son armee’. Daarmee werd geen aanmatigend militarisme bedoeld dat voorrang eist voor de soldaat op de democraat: de overwinnaar van de Eerste Wereldoorlog maakte slechts met andere, minder cynische woorden, dezelfde vaststelling als Frederik II van Pruisen, dat ‘God aan de zijde van de sterkste bataljons’ staat.

Frankrijk werd hoffelijkheidshalve in de nieuwe wereld-areopaag opgenomen en zetelde er als gelijkberechtigde naast de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk, maar het beschikte in de verste verte niet over een leger dat met deze waardigheid overeenstemde. Slechts een superieure politiek had zich over deze leemte heen kunnen zetten. Zulke politiek moest naar binnen toe kunnen steunen op een bundeling der krachten, zoals dit het geval was tijdens de Restauratie en de Derde Republiek, ondanks alle partijtwisten. Nochtans is de schier eindeloze reeks onheilen, die over Frankrijks internationale politiek zijn neergekomen, niet uitsluitend te wijten aan het falen van de diplomatie en van de parlementaire democratie. De onmacht van regering en leger kwam eerst duidelijk aan het licht door de ontwikkeling der internationale gebeurtenissen. Deze derde factor is onafhankelijk van Frankrijk zelf.

De Vierde Republiek zag zich gedwongen bij machtige geallieerden aan te leunen, om aan de stormen die van alle kanten losbraken, het hoofd te kunnen bieden. Maar met geen enkele dezer geallieerden, met wie Frankrijk nochtans tijdens de Tweede Wereldoorlog tegen het Nazi-Duitsland verbonden was geweest, kwam het tot een diepere belangen-gemeenschap. Integendeel, tegenover elk van deze mogelijke bondgenoten zag het zich in allerhande tegenstellingen. Dit gold vooral voor de twee giganten van de wereldpolitiek, de USA en de USSR.

[p. 444]

Terecht wordt beweerd dat de Fransman zijn hart links en zijn portefeuille rechts draagt. Hieruit blijkt waarom de Vierde Republiek, die thans meer dan ooit door de vooraanstaande gecultiveerde bourgeoisie geregeerd wordt, het evenmin met Washington als met Moskou kan vinden. De solidariteit van het Westen berust op verstandelijke motieven, n.l. op de overtuiging van de superioriteit van het kapitalisme tegenover het marxisme van Lenin en Stalin. Het kapitalisme werd onder druk van de sociale beweging wel gewijzigd, maar bleef als economisch systeem onaangetast. Verder wil het Westen een levenswijze huldigen waar het individu zijn absolute vrijheid enkel door eigen geestelijke of (en) economische zwakheid beperkt ziet. Dat alles zou door een overwinning van het communisme teloor gaan. Tot hier schaart zich de grote meerderheid in Frankrijk, van uiterst rechts tot ver in de rijen van de SFIO, ronduit aan de zijde van de door Amerika geleide naties. Daarbij komt nog een andere factor, die reeds meer werkt op het gevoel en minder op het portefeuille-besef met zijn streven naar rechts. Deze laatste factor heeft echter in de Vierde Republiek slechts een beperkte waarde; we bedoelen de overtuiging dat het christendom met zijn overblijfsels in het sociale en staatkundige leven, gemakkelijker beschermd en versterkt kan worden in het Westen dan in de machtssfeer van de Sovjets. De inschakeling in het Atlantisch systeem is dus een positief goed - in de ogen der conservatieven - of althans een kleiner kwaad dan de zwenking oostwaarts, - in de ogen der vele gelovige Fransen, die in hun sociale en binnenlandse politiek links georiënteerd zijn, zoals de meerderheid in de MRP. Deze gedachtengang klopt echter enkel voor één vijfde van de Franse bevolking, voor wie het christendom, het katholicisme en de Kerk werkelijk een hartszaak zijn. Voor de meeste onverschillige of ongelovige politici zijn de zorgen die ze zich schijnbaar maken om het lot van de geloofsvrijheid achter het IJzeren Gordijn een puur tactisch wapen tegen het communisme en de Sovjet-Unie. Alles samen genomen spreken bij de meerderheid van de Fransen, en bij verreweg de meeste leidende figuren op politiek, sociaal en cultureel gebied, verstand en portefeuille zich uit tegen een enge binding met Moskou. Daarmee zijn ze echter automatisch op Washington aangewezen.

Nu, dat willen de Fransen niet gezegd hebben. Zij houden aan hun traditie van wereldmacht en wensen een volkomen zelfstandige buitenlandse politiek te voeren. Daartoe mag en kan hun theoretisch niemand het recht ontzeggen. De meest realistisch ingestelde Fransen zullen ijveren voor een gemeenschap der Europese naties, die zich op hun trots verleden moeten bezinnen en die als derde macht naast de niet-Europese reuzen een gelijkwaardige plaats zouden kunnen opeisen.

Een dergelijke gemeenschap brengt echter onvermijdelijk met zich mee dat Frankrijk zich met Duitsland en ook met Italië moet verbinden, niet enkel op papier, want verdragen verbleken snel, maar in echte verbroedering van volk tot volk. Daarbij rijzen aanstonds de hindernissen op, die ten dele wortelen in aloude vooroordelen, ten dele voortkomen uit de belangenstrijd van het heden of uit de vrees voor de toekomst. Het Franse en het Duitse nationalisme zijn geen van beide dood; ze geven integendeel bedenkelijke tekens van leven. Wie een heldere kop en een open oog heeft kan de angst niet van zich afzetten, dat dit nationalisme zich klaarhoudt om bij de eerste de beste gelegenheid weer voor de dag te komen en te keer te gaan zowel tegen de ‘walse pest’ als tegen de ‘boches’. De gebeurtenissen in de Saar waren een fanaal, dat door de bevoegde

[p. 445]

waarnemers niet werd misverstaan. Nog mocht het gelukken de demonen van de haat in toom te houden. Maar wie zou oprecht durven beweren, dat het klimaat voor een ruime Duits-Franse vriendschap en samenwerking thans gunstig is? Voor de Fransman zijn de herinneringen aan de vreselijke jaren van 1940-1944 weer levendig geworden. Met bezorgde blik worden de Duitse herbewapening, het Duitse economische wonder, en de groeiende aantrekkingskracht van de Duitse nationale idee gadegeslagen. Reeds duiken spookbeelden op aan de horizon: vandaag vordert Duitsland de Saar op, morgen de grenzen van 1938, overmorgen Elzas-Lotharingen, en tenslotte.... er komt geen eind aan de verlangens. Moet en kan en mag Frankrijk zich dan met deze gevaarlijke en onbetrouwbare buurman ten nauwste verbinden tegen een verre Sovjet-Unie? Die schijnt toch ten minste geen lust te hebben in een stukje grond van de Vierde Republiek. Tien jaar lang had Frankrijk zijn invloedssfeer in de Saar onaantastbaar geacht! Nu stelt men de vraag of men de nationale en staatkundige belangen op mag offeren om een sociaal-economisch systeem te vrijwaren? Een ijverige en handige propaganda van de communisten en van hun talrijke meelopers buiten de partij - deze laatsten vooral bij de intellectuelen - brengt deze bedenking zonder ophouden naar voren. Zo werven zij ook aanhangers bij het centrum en bij de uiterst-rechtse groepen, die het bolsjewisme altijd radicaal hebben afgewezen. Het hart klopt almaardoor luider en legt de weerbarstige portefeuille het zwijgen op.

Maar dan rijzen nieuwe bezwaren op, die het hart weerom van streek brengen en het nopen aan het dwingende protest van de portefeuille gehoor te geven. Zoëven was het nationale gevoel nog gehypnotiseerd door het Duitse gevaar; nu keert het zich bruusk van de lokvogel uit het Oosten af. Naargelang de omstandigheden heeft het Franse ‘ressentiment’ een kort of een zeer diep geheugen. Plotseling herinnert de Fransman zich dat het verlies van Indochina vooral te wijten was aan de hulp van communistisch China en dus indirect aan die van de USSR. Wordt het spelletje niet herhaald in Noord-Afrika, waar de communisten in de voorste rijen van het verzet strijden? Waren het niet de pers en de radio van de Sovjets en de volksdemocratieën die eenstemmig opkwamen voor Arabieren en Berbers? Zij steunen de organisaties die de Fransen uit Tunis, Algiers en Marokko willen verjagen. Wat moet men denken over de jongste wapenleveringen uit de Sovjet-Unie en de Satellietstaten aan de Arabische Liga? Worden de kansen op een wederzijds gesprek tussen Fransen en Muselmannen door zulke methodes van (im)morele Kremlihsteun niet verminderd? Neen, met zulke valse vrienden kan er geen sprake zijn van samengaan, zelfs niet tegen een openlijke vijand. Men moet hem botweg de rug toekeren, zoals Monsieur Pinay het deed te New-York na een heftige woordenwisseling, toen de binnenlandse aangelegenheid van Algiers door toedoen van de Sovjet-Unie en haar vazallen voor de ‘Nations Désunies’ was gebracht!

De enige uitweg schijnt dan ook te worden geboden door de Engelsen, alhoewel ook zij heel wat op hun kerfstok hebben dat de Fransen nog niet konden verkroppen: zij weerden Frankrijk uit de Levant; zij steunden de Duitse herbewapening; zij bewerkten de Saarcompro-mislukkingen! Ook met de Britten moet men voorzichtig omspringen. Want de Engelsen zijn tegenover de USSR lang niet zo stijfhoofdig als de Verenigde Staten, ondanks Genève en de Eisenhower-Sjoekov idylle; zij geven oogjes aan Mao Tse-Toeng en nooit zullen ze zich vóór een anti-Duits front laten winnen. Zou het dan toch verstandiger zijn

[p. 446]

bij Duitsland aan te leunen? Ja, indien Adenauer maar twintig jaar jonger was; indien men maar wist, of maar niet al te goed wist, wat er na hem komen zal...

De Franse staatsleiders staan voor een onoplosbaar probleem. Het parlement verlangt van hen dat ze een politiek voeren, waarvoor ze de steun van een aangepaste militaire macht missen. Loopt een ministerpresident vast, omdat hij er niet in slaagt de quadratuur van de politieke cirkel te ontdekken, dan breekt dadelijk een huilconcert los; men eist het ontslag van de onbekwame; tot zijn opvolger in minder dan geen tijd in nog neteliger situaties terechtkomt, en er het bijltje bij neerlegt. Een stemming van onverschilligheid, ingehouden woede en berusting tast de mensen aan. Sommigen zoeken hun heil in oppervlakkig plezier en gaan hun aandacht besteden aan auto's en aan geraffineerde keukenrecepten. De élite verliest zich in mondaniteiten en in futiele literaire twisten. Anderen verwachten heil van krasse dictatoriale maatregelen van rechts of van links. Intussen gaat een stakingsgolf over het land, en geven de opgeroepen recruten openlijk blijk van hun uiterst gering enthousiasme voor de dienst. In het parlement werden mooie redevoeringen gehouden ten bate van de allerhande noden der binnen- en buitenlandse politiek, maar in werkelijkheid was het er de meeste afgevaardigden om te doen, hun vrijwillige zelfmoord, de kamerontbinding, zolang mogelijk uit te stellen.

De publieke opinie en de meerderheid van het volk, die boven alle partijgebondenheid een spontaan nationalisme huldigt, vertwijfelt er bijna aan, een man of een groep te zien opstaan, die in staat zou zijn de geweldige verborgen krachten van Frankrijk weer op te wekken, en op deze basis een diplomatie te bouwen die het al te geringe militaire potentieel terdege zou aanvullen. Vanwaar zal zo iemand komen?

Wij hebben op deze vraag geen antwoord te geven; ons is het er hier enkel om te doen de huidige toestand onbevooroordeeld te ontleden. Bijna de helft van het Franse leger zit vast in Noord-Afrika. Gedeeltelijke mobilisaties brengen een hoogst onwillig ‘mensenmateriaal’ aan, dat door de gendarmes en de politie in de kazernes wordt samengedreven. Die soldaten worden ingezet tegen een fanatieke vijand, aan wie vele der opgeroepenen in hun hart gelijk geven. Er breken overal nieuwe stakingen uit, die slechts voor een gering deel op zuiver economische oorzaken berusten.

Tegenover deze passiefposten heeft ook de uiterlijk vrij gunstige economische toestand niet veel te betekenen, evenmin als de hoge levensstandaard van middenstand en hogere burgerij in de steden, of de voordelige lonen der gespecialiseerde arbeiders. In deze omstandigheden zou Frankrijk een aantal buitenlandse kwesties moeten ophelderen. Vooreerst de ernstige spanning in Noord-Afrika, waar de terugkeer van Mohammed Ben Joesef Arabieren en Berbers slechts voor korte tijd zal tevreden stellen. Verder de liquidatie van de erfenis in Indochina, het Saarprobleem en de modus vivendi met Duitsland. Tenslotte zou de Vierde Republiek haar politiek moeten vastleggen: zal ze in de toekomst Amerika's, niet steeds even briljante, epigoon blijven? Of geeft ze er de voorkeur aan de weg van het neutralisme op te gaan? Of zal ze het met de Sovjet-Unie en de volksdemocratieën op een akkoord gooien?

Enerzijds wordt aan Frankrijk zijn deelname aan het Atlantische Pact verweten, en anderzijds haar onbeduidende militaire bijdrage voor diezelfde gemeenschap. De V.S. en de USSR klagen eenstemmig het kolonialisme aan: ze geven Frankrijk de raad uit Noord-Afrika weg te trekken om levens te sparen en

[p. 447]

gehoor te schenken aan het zelfbeschikkingsrecht der volkeren. De Angelsaksers schuiven de Fransen de fouten, die in de Saar gemaakt werden, in de schoenen en drukken hen op het hart de Duitse herbewapening en hereniging niet te saboteren. Het Oosten verheft zich tegen de hyperkapitalistische drijverijen van het Comité des Forges, en tegen het anti-Duitse chauvinisme der geestelijke erfgenamen van Maurras, Barrès en Deroulèdes. Maar niemand is in staat om de Fransen, die ook inzake politiek over een helder cartesiaans oordeel beschikken, wijs te maken waarom zij ontelbare geïnvesteerde miljarden en de vrucht van meerdere generaties arbeid omwille van een paar omstreden princiepen zouden moeten prijsgeven, zolang ze daartoe niet door een ware militaire catastrofe worden gedwongen.

Met de garanties tegen een eventuele Duitse aanval, en de mogelijkheden van een blijvende Frans-Duitse verzoening is het anders gesteld. De oplossing van dit kernvraagstuk is van kapitaal belang voor de toekomst van Frankrijk en van Europa. Alle moeilijkheden van de Vierde Republiek komen in feite voort uit het nog steeds onbevredigend antwoord op de vraag naar de wederzijdse verstandhouding van Frankrijk en Duitsland. Konden deze twee het werkelijk met elkaar vinden, dan zouden ze er geen behoefte aan voelen om beurtelings naar Washington en naar Moskou te lonken. Indien Frankrijk aan zijn oostgrens een veilige bondgenoot en vriend bezat, zou het rustig zijn bezittingen in Afrika kunnen verdedigen en behouden, zonder zich om Atlantisch Pact of Rijngrens te bekommeren. Indien de Franse partijen, regering en diplomatie niet voortdurend genoodzaakt werden hetzij hun nationaal hetzij hun sociaal-cultureel gevoel te onderdrukken, om slechts een - erg denkbeeldige - waarborg te ontvangen tegen een vermeend Duits gevaar, dan zouden ze ook niet gehinderd worden door die voortdurende tegenspraak tussen hart en portefeuille.

Het is nog tijd de gevaarlijke crisis te bedwingen. Frankrijk kan daar het zijne toe bijdragen. Het zou een positie moeten opgeven, die het toch al verloren heeft, en die de Vierde Republiek, zo ze het wilde en kon, slechts met geweld van wapens zou kunnen opeisen of terugwinnen: de Saar. Duitsland zou van zijn kant door daadwerkelijke concessies het psychologisch klimaat moeten scheppen, waarin zich een gezonde Frans-Duitse samenwerking kan ontwikkelen, die bekroond zou worden door een enge militaire, politieke en economische alliantie. Bonn zou door economische concessies, vooral door het toekennen van sommige buitengewone rechten, de aftocht in het Saargebied voor Frankrijk draaglijker moeten maken. Het allerbelangrijkste is echter dat de Duitse parlementairen, samen met de partijen en de bevolking, de gedragslijn van hun regeringschef en van hun minister van buitenlandse zaken zouden overnemen. Dan zouden de Fransen eerst voorgoed van hun angst voor toekomstige Duitse agressie-plannen en een heropflakkeren van de ‘furor teutonicus’ verlost worden. Hierin ligt de sterkste en wellicht enige hoop geborgen, dat Frankrijk weerom metterdaad die rol in Europa en in de wereld zal kunnen vervullen, waartoe het is voorbestemd. Wij hebben allen achting voor Frankrijk en zouden het te midden van de naties die over het lot van de mensheid beslissen niet graag zien ontbreken. Wij wensen dan ook van harte dat deze Duits-Franse gemeenschap moge tot stand komen. Want zij is de conditio sine qua non voor een Europese gemeenschap.