Streven. Jaargang 9

[p. 352]

Archeologische kroniek
Opgravingen te Antwerpen
door DR. J. Mertens

DE toetreding van België tot het Atlantisch Pact bracht voor het land, naast niet te onderschatten voordelen, ook verplichtingen met zich mee: het moest o.a. een aantal schuilkelders aanleggen op plaatsen die bijzonder bedreigd zouden zijn bij eventuële luchtaanvallen. Een havenstad is steeds een strategisch punt. Zo komt het dat sedert enkele jaren te Antwerpen werd overgegaan tot het aanleggen van diep uitgegraven schuilkelders.

Grondwerk is steeds belangwekkend voor archeologen. In Antwerpen was dit ook het geval: de werken, uitgevoerd met het oog op de toekomst, brachten het verste verleden van de Scheldestad aan het licht.

De graafwerken op de Grote Markt, nabij de kathedraal en op de Groenplaats leverden geen interessante resultaten op. Aan de Scheldekaaien echter, in de onmiddellijke nabijheid van het Steen, deed men spectaculaire ontdekkingen. Vroegere opgravingen en grondwerken hadden er reeds toe bijgedragen om de omtrek van de eerste nederzetting, die de oudste stadskern zou uitmaken, vast te leggen. Men had eveneens een inzicht gekregen in de aard van de vroegste behuizing. Tijdens de opgravingen, ondernomen in 1952 en 1953, werden onder het huidige Steen de overblijfselen teruggevonden van oudere burchten - het z.g. huis van Antigoon - en van de eerste omheining, een eenvoudige aarden wal met gracht en palissade-versterking. Ten noorden van de omheining kon men het bestaan vaststellen van een kleine aanlegsteiger: het was een hellend vlak, vervaardigd uit houten balken, waarlangs men de schepen op het droge kon hijsen.

Deze eerste nederzetting was niet erg uitgebreid: ze bestond slechts uit enkele houten huisjes en opslagplaatsen. De half cirkelvormige wal liep niet door aan de Scheldekant. Dit feit wijst erop dat de bewoners geen aanval vreesden van op het water. Toch leefden de eerste Antwerpenaren in zeer woelige tijden: de schrik voor de Noormannen hing nog steeds over onze gewesten en een nieuwe inval was nog immer te duchten. We mogen dus besluiten dat de bewoners zich in staat achtten hun waterwegen te beschermen dank zij een goed uitgeruste vloot. Dezelfde kenschetsende aanleg in de vorm van een hoefijzer of van een halve maan, vinden we terug in talrijke nederzettingen op het kustgebied langs de Noordzee en de Baltische Zee, o.a. te Haithabu en Birka, waarvan men meestal aanneemt dat zij gebouwd werden door de Vikingers of de Friezen. De invloed van deze noordelijke beschavingen kan in Antwerpen niet worden ontkend.

Deze eerste nederzetting, die bestond van de tiende tot de dertiende eeuw, werd rond 1250 omgeven door een stenen omheiningsmuur met een nieuwe burcht, de voorganger van het huidige Steen.

* * *

[p. 353]

Zover stond de archeologie toen in 1955 een nieuwe schuilkelder moest worden uitgegraven onder de loods 22, een paar honderd meter ten noorden van het Steen. De archeologen en de historici hielden een oogje in het zeil. Hun waakzaamheid werd weldra beloond: reeds bij de eerste slagen van de mechanische delver werd een negentiende eeuwse kelder aangetroffen en aanstonds daarop had men af te rekenen met zware houten balken die stevig in de moerassige bodem waren geheid. Dadelijk werd het mechanische werk stilgelegd: het werd de archeologen gegund tot een systematisch onderzoek over te gaan¹⁾.

Het resultaat was verrassend en uitermate boeiend voor de kennis van de vroegste geschiedenis der stad Antwerpen, evenals voor de geschiedenis van de bouwkunst tijdens de vroege Middeleeuwen.

In de grote sleuf, op wier wanden we vier eeuwen geschiedenis kunnen aflezen dank zij de verschillende grondlagen die er zichtbaar zijn, werden tot op heden de overblijfselen blootgelegd van drie opeenvolgende nederzettingen. De bodem van de kuil ligt op ongeveer 4,5 m en waarschijnlijk zijn er nog oudere nederzettingen uit de diepere lagen te verwachten.

Het jongste en hoogst gelegen niveau is het best bewaard en biedt merkwaardige ontdekkingen. Daarin vindt men de overblijfselen van een complex van gebouwen en straten, die volledig zijn opgetrokken uit hout. De straten bestaan uit dicht naast elkaar gelegde dwarsbalken. Van de drie woningen die werden teruggevonden, is slechts één enkele voor een groot deel uitgegraven. Het is een rechthoekig gebouw waarvan de wanden nog ten dele in opstand zijn bewaard, hetgeen een grote zeldzaamheid is en aan deze opgraving haar groot belang schenkt. De woning bestaat uit een geraamte van zware eiken boomstammen, waartussen de eigenlijke wand is opgetrokken. Deze wand bestaat uit ruwe dikke planken, die vertikaal naast elkaar geschoven zijn in de gleuf van een horizontaal liggende zwaardere balk. De deuropening is nog te herkennen, evenals de sporen van een haard in het midden van de woning.

Onder dit jongste niveau treft men de resten aan van een oudere woning, volgens hetzelfde plan opgetrokken. Ook de straten van dit lagere peil zijn op dezelfde wijze aangelegd als de jongere. Helemaal onderaan vindt men de sporen van een ouder stadium, eveneens met houten huizen. Hier bestaan de wanden niet meer uit planken, maar wel uit een vlechtwerk van dunnere takken en twijgen.

De verschillende niveaus hebben de regelmatige ophoging van de grond gevolgd; ophoging die te danken is aan de voortdurende aanslibbing op de Scheldeboorden. Men kan duidelijk merken dat de indeling der percelen, de oriëntering van de huizen en het tracé van de straten niet veel hebben gevariëerd. Men vindt deze indeling zelfs terug in het oude kadaster, zodat de opgravers konden vaststellen dat hun werkterrein gelegen was aan de oude Mattestraat, die de eerste stadskern van noord naar zuid doorsneed. Aan deze straat lag ook de eerste parochiekerk, de Sint-Walburgis, op enkele tientallen meters ten zuiden van het huidig opgravingsterrein²⁾.

1) Het opgravingswerk werd toevertrouwd aan Professor Blockmans, stadsarchivaris te Antwerpen en aan de Heer A. Van de Walle, conservator van het Museum voor Sierkunsten te Gent, die reeds de opgravingen onder het Steen had geleid en vermaardheid had verworven door zijn ophefmakende ontdekkingen te Ename en te Gent. Hij is tevens een specialist voor vroeg-middeleeuwse houtbouw en aardewerk.

2) De merkwaardige Sint-Walburgis-kerk, afgebeeld op talloze stadszichten, verdween in het begin der negentiende eeuw. Overblijfselen ervan werden aangetroffen in de grondvesten van de hoger vermelde negentiende eeuwse kelder. Ze bestaan uit fragmenten van gewelfribben, afkomstig uit het gotisch gedeelte van de kerk. Voorzeker zal men ook onderzoekingen doen naar deze kerk.

[p. 354]

Totnogtoe werd slechts een klein gedeelte blootgelegd van de oudste stadskern. De ontdekking is echter ongetwijfeld één van de belangrijkste uit de laatste jaren. Zij geeft ons een totaal nieuw inzicht in de bouwkunst van de streken waar steen een schaars bouwmateriaal was. De houtbouw, in Antwerpen aangetroffen, sluit aan bij de beschavingen uit het noordelijk kustgebied en is zeer verwant met de houtbouw die thans nog aangetroffen wordt in de Skandinaafse landen.

De aanknopingspunten op het gebied van de bouwkunst zijn uiterst leerrijk. De betrekkingen met het Noorden worden nog bevestigd door de kleinere voorwerpen die in de loop van de opgraving werden ontdekt. Het zijn vooral fragmenten van aardewerk en gebruiksvoorwerpen in ander materiaal. De moerassige bodem van de Schelde-oever heeft deze voorwerpen in uitstekende toestand bewaard, ook al waren ze vervaardigd uit licht vergankelijk materiaal, zoals leer en hout. Het aardewerk, nu eens onversierd, dan weer met eenvoudige motieven beschilderd, sluit aan bij het vaatwerk uit Friesland, Noord-Duitsland en Denemarken. Interessant zijn ook de houten voorwerpen: overblijfselen van een wagen, van een schop, van een gedraaide kom. Dit alles kan men vergelijken met het materiaal dat men b.v. in Dorestad heeft aangetroffen en ook in de meer bekende vondst uit het Oseberg-schip. Tenslotte werden ook talrijke Ieren schoenen gevonden van verschillende makelij: schoenen uit één stuk, schoenen met een afzonderlijk aangenaaide zool enz.

Het geheel der opgravingen stelt ons in staat binnen te dringen in het dagelijkse leven van een kleine aanlegplaats tijdens de periode die men de ‘duistere’ Middeleeuwen noemt (van de tiende tot de dertiende eeuw). In die eeuwen maakte Antwerpen nog deel uit van een reeks grensposten, als steunpunten opgericht aan de rand van het grote Karolingische Rijk. Ze dienden niet alleen als beveiliging tegen een mogelijke terugkeer van de Noormannen, maar waren ook economisch van groot belang. Reeds in die verre tijden kan men de richting onderscheiden waarin het economisch leven van de havenstad Antwerpen zich zal ontwikkelen. In de Hansa-periode zal deze richting tot haar hoogste bloei komen.

We hopen dat de gelukkige opgravers het bij deze eerste sleuf niet zullen laten en dat ze weldra, met de hulp van de nodige toelagen van rijk en gemeente, hun belangrijk werk in beste voorwaarden zullen voortzetten³⁾.

3) De thans aan de gang zijnde opgravingen werden mogelijk gemaakt door de geldelijke steun van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek en van de stad Antwerpen.