Streven. Jaargang 9

[p. 238]

Binnenlandse Kroniek
Gesprekken over het socialisme te Klemskerke en Pont à Lesse
door Dr E. De Jonghe

‘IK hoop dat diegenen die hier aanwezig zijn geweest en hieronder zijn er die niet behoren tot de Nederlandse of de Belgische socialistische partij, geen unfair gebruik zullen maken van wat zij hier hoorden. Het is gemakkelijker er de aandacht op te vestigen hoe verdeeld wij socialisten zijn over de vragen die wij hebben besproken. Het is beter te pogen op een opbouwende wijze hierover na te denken’.

Aldus besloot Evert Vermeer, voorzitter van de Nederlandse Partij van de Arbeid, de Vlaams-Nederlandse studiedagen over godsdienst en socialisme, welke op 24 en 25 September te Klemskerke plaats hadden. Ze waren georganiseerd door het Vlaams socialistisch tijdschrift ‘Socialistische Standpunten’ en het Nederlands tijdschrift ‘Socialisme en Democratie’.

In de geest van belangstellende toehoorder, doch zonder illusies willen wij hier de aandacht vestigen niet alleen op dat studie-weekend te Klemskerke, maar ook op het gelijkaardig weekend dat op 1 en 2 October te Pont à Lesse werd gehouden op initiatief van het Franstalig tijdschrift ‘Socialisme’.

Het thema van deze studiedagen was de verhouding tussen het socialisme en de godsdienst. In het geheel hebben ongeveer 250 deelnemers een paar dagen opgeofferd om over deze verhouding te horen spreken, om vragen te stellen en hun bijdrage te leveren tot het debat. Onder de vooraanstaanden noteerden wij te Klemskerke Minister Spinoy, de volksvertegenwoordigers Fayat, Debunne en Chalmet, en van Nederlandse zijde een sterke delegatie van de Partij van de Arbeid, waaronder een tiental vertegenwoordigers van de Katholieke Werkgemeenschap dezer partij. Te Pont à Lesse waren o.a. de Ministers Troclet en Vermeylen aanwezig, evenals oud-Minister De Smaele, enige universiteitsprofessoren en volksvertegenwoordigers. Opmerkenswaardig is ook het feit dat enkele protestantse dominees, die in België werkzaam zijn, voor deze weekends grote belangstelling toonden en dat zij resoluut de zijde van het socialisme kozen, al stemden ze niet in met de anti-godsdienstige stellingen van sommige sprekers.

We zullen eerst in het kort de inhoud weergeven van de voornaamste inleidingen.

Dominee Ruitenberg, bestuurslid van de Partij van de Arbeid, handelde vooral over de verhouding protestantisme en socialisme in Nederland. Zijn inleiding gaf een overzicht van de krachten in het Nederlands protestantisme die gewerkt hebben in de richting van het socialisme. Zijn exposé had voornamelijk een historisch karakter, en was vooral belangwekkend voor de Belgische toehoorders, omdat deze hierdoor in contact werden gebracht met verhoudingen die zij in hun land niet kennen. Wij hebben de cijfers genoteerd welke Domi-

[p. 239]

nee Ruitenberg opgaf over het stemmental dat de Partij van de Arbeid bij de verkiezingen verkreeg en hoe daarin de verschillende geloofsrichtingen vertegenwoordigd zijn. Op anderhalf millioen stemmen zouden 41% komen van leden der Nederlands Hervormde Kerk, 34% van de buitenkerkelijken, 15% van de Rooms-Katholieken, 1% van de Gereformeerden, en 9% van diverse groepen. Ook heeft het ons getroffen dat volgens Dominee Ruitenberg de Generale Synode niet vijandig staat tegenover een streven van het protestantisme in de richting van het socialisme. De jonge protestanten zouden volgens hem voor een groot deel socialist zijn.

Volksvertegenwoordiger Debunne vestigde er de aandacht op dat in België de ongelovigheid bijna altijd een sterke protesthouding impliceert tegenover de katholieke godsdienst. Deze protesthouding kan steunen op een verantwoord ongeloof, maar kan ook een zuivere gevoelshouding zijn, die niet nader omschreven werd. Debunne heeft deze kant van het probleem niet verder uitgediept. Het was er hem te Klemskerke vooral om te doen aan te tonen, met tal van voorbeelden, hoe het katholicisme in België een imperialistische politiek voert, die zich op alle gebieden uit. Debunne resumeerde deze houding in de overweging dat de Kerk wel zegt dat men aan Caesar moet geven wat aan Caesar toekomt, en aan God wat aan God toekomt, maar dat daar waar de Kerk meester is aan Caesar niets meer gegeven wordt. Voor het overige was de inleiding van deze spreker een opsomming van de grieven van de Belgische ongelovigen tegen de Kerk: de Kerk ontkent dat een ongelovige zedelijk kan zijn; de Kerk erkent geen vrijheid van opvoeding, en kan vanuit haar totalitaire instelling geen eerbied hebben voor het officieel onderwijs; zelfs daar waar officiële scholen bestaan worden deze nog beheerst door de dominerende invloed van de Kerk; zelfs in het officieel onderwijs voelen de ongelovigen zich als minderwaardigen of althans kunnen zij kerkelijk gevormde leerkrachten niet vertrouwen. De Kerk huldigt een wetenschappelijk obscurantisme: zij verhindert de gezonde sexuele voorlichting, zij heeft geen eerbied voor het wetenschappelijk onderzoek, aan de Universiteit te Leuven wordt een censuur uitgeoefend op het wetenschappelijk onderzoek en op de publicatie der wetenschappelijke resultaten (sic). De Kerk erkent geen vrijheid in de kunstschepping en in de verspreiding van het kunstwerk. De Kerk verhindert de herziening van de wetgeving op het gezin, de echtscheiding, en het statuut van de gehuwde vrouw, omdat zij niet wil dat aan de vrouw gelijke rechten worden toegekend als aan de man. Op het terrein van de ziekenverzorging heeft de Kerk in België een dominerende positie ingenomen. Deze is voor het grootste deel, zelfs in over-heidsinstellingen, aan kloosterorden toevertrouwd. Hieruit volgt onafwendbaar een druk op de zieken. Deze gewetensdruk in uiterst pijnlijke omstandigheden en gepaard gaande met vreesaanjaging wordt door Debunne bestempeld als een lage aanval op de vrijheid van hulpeloze mensen. Volgens Debunne is de voortdurende klacht van de Kerk dat zij aangevallen wordt, slechts een vorm van propaganda, terwijl zij in feite op alle gebieden van het publieke leven en zelfs in publieke instellingen een dominerende positie bekleedt. Hiertegenover staat het feit dat de socialisten gedurende de laatste 30 jaren geen actieve en georganiseerde anti-religieuze propaganda hebben gevoerd, die vergeleken zou kunnen worden met de activiteit der arbeiders-vrijdenkersbonden van vóór de oorlog 1914-1918.

De derde spreker te Klemskerke was volksvertegenwoordiger Fayat. De in-

[p. 240]

leiding van dhr. Fayat bestond uit een lange reeks citaten uit werken en redevoeringen van socialistische voormannen, om te bewijzen dat deze steeds voorstanders zijn geweest van een eerbiedige houding tegenover de godsdienst. In dit verband citeerde de spreker uitvoerig Vandervelde, Destrée, Keir Hardy, Sir Stafford Cripps en Jean Jaurès. De conclusie van Fayat was dat al die grote voormannen niet tegen de godsdienst waren, maar wel tegen het verpolitiekt clericalisme dat overal wereldse macht nastreeft. Wanneer in Quadragesimo Anno geschreven staat dat een goed katholiek geen socialist kan zijn, dan is dit een dubbelzinnige en tactische uitspraak. Immers, onmiddellijk na de publicatie van deze Encycliek werd een uitzondering gemaakt voor het Engelse socialisme, om de Angelsaksische wereld niet te ontstemmen. In Nederland echter zal de Kerk het socialisme afkeuren. De Katholieke Kerk neemt dergelijke tactische houdingen aan, daar waar zij niet sterk genoeg is om haar wil volkomen op te dringen. Indien zij sterk genoeg zou zijn, ook in de Angelsaksische landen, dan zou zij haar gezag misbruiken om de katholieken te dwingen lid te zijn van één partij.

Dr Brongersma kwam als laatste spreker aan het woord. Hij ging uit van de beschouwing dat men geen statisch beeld kan ophangen van een bepaalde partij of van een bepaalde sociale leer. Het is zeker dat de Katholieke Kerk in haar sociale opvattingen sinds het begin van de 19e eeuw een hele evolutie heeft gekend. Waarom ontkennen dat het socialisme niet eveneens evolutie kan doorgemaakt hebben? De grote vraag is dan te weten of het voor katholieken principiëel mogelijk is samen te werken met andersdenkenden.

De inleider maakte in dit verband onderscheid tussen de eerbied voor een mening en de eerbied voor de persoon die drager is van deze mening. De katholieken kunnen zeker niet aanvaarden als waarheid wat een ongelovige of een andersdenkende voorhoudt, indien dat in strijd is met de geloofswaarheden die zij aannemen. Geheel anders echter zal de houding van de katholiek zijn tegenover de persoon die drager is van deze mening. Het persoonlijk geweten van elke mens moet immers ook volgens de katholieke leer geëerbiedigd worden. De katholiek heeft niet het recht zijn mening dwangmatig op te leggen aan een ander, en nog minder te beletten dat iemand die oprecht is in zijn opinies hieronder zou te lijden hebben. Dr Brongersma citeerde hier het verzamelwerk ‘Tolérance et Communauté Humaine’, waarin een groep katholieke theologen het tolerantie-begrip van de katholieken nader hebben omschreven. Volgens hem was dit werk een der ideologische bronnen van het open katholicisme. Het slot van het betoog van Dr Brongersma was een verklaring waaruit bleek dat naar zijn oordeel in de Partij van de Arbeid de geest van zodanige aard is dat elkeen er zich verantwoordelijk voelt voor de ontwikkeling en de ontwikkelingsmogelijkheden van al de partijgenoten, ook voor hen, die niet de eigen geloofsovertuiging delen.

Te Pont à Lesse kwam eerst en vooral dhr. Evalenko aan het woord met een inleiding over de invloed van de religieuze factor op de politieke vraagstukken van het land. Deze inleiding bestond hoofdzakelijk uit een interpretatie van de statistische gegevens die betrekking hebben op de electorale sociologie. Dhr. Evalenko wees er op dat de groep arbeiders en de beambten ongeveer 70% van de Belgische bevolking omvat. Van 1919 tot 1954 hebben de katholieken doorgaans 45% van het stemmen-aantal verworven. Zij groeperen ook een belangrijk aantal arbeiders. De vooruitgang van het socialisme is klaarblijkelijk

[p. 241]

gebonden aan een overgang van de arbeiders van de katholieke groepering naar het socialisme. In dit verband mag men nu het religieus feit niet loochenen. Hoofdzakelijk om religieuze motieven kunnen die arbeiders niet tot het socialisme komen. Om deze reden past het tolerant te zijn tegenover de godsdienst.

De tweede inleider was Minister Vermeylen, die meer bepaald sprak over socialisme en godsdienst. Het christendom heeft de mensheid een leer gebracht over de gelijkheid van de mensen en over de noodzakelijkheid van de naastenliefde. Het verschil tussen het protestantisme en het katholicisme ligt hoofdzakelijk in het feit dat het eerste een veel grotere eerbied toont voor het individueel oordeel en het individueel geweten, terwijl de katholieken bevrijd worden van hun persoonlijke verantwoordelijkheid en van een persoonlijke stellingname door de dogmatische uitspraken en de onfeilbaarheid van het kerkelijk gezag. Voor de katholieken zijn er twee machten in de gemeenschap en de eerste macht is de geestelijke. Van daar dat op het gebied van de verhouding tussen Kerk en Staat, sinds eeuwen moeilijkheden bestaan, aangezien de Katholieke Kerk van nature intolerant is. De socialisten hebben het gelijkheidsideaal van het christendom en de evangelische leer over de naastenliefde overgenomen, en er een actieve inspiratie in gezocht. Zij zijn echter ook erfgenamen van het Westers liberalisme. Zij verzetten zich tegen elke dwang uitgeoefend door een oppermachtig kerkelijk gezag. Van daar dat veel vlugger moeilijkheden zullen ontstaan met het katholicisme dan met het protestantisme. Praktisch gezien trekt Minister Vermeylen de conclusie, dat de moeilijkheden voor een samenwerking met de Kerk steeds van de kant van de Kerk zullen komen. Oorspronkelijk heeft de Kerk zich zelfs verzet tegen de democratische beweging en nog in de 20e eeuw heeft zij steeds gemakkelijker een overeenkomst gevonden met de totalitaire regimes.

Een theoretische en een algemene oplossing van deze spanningen is volgens Minister Vermeylen niet mogelijk. Maar het lijkt hem wel mogelijk dat stilaan individuen elkaar zullen vinden en dat katholieken een rol kunnen spelen in de socialistische partij. De socialisten moeten dan echter de verzekering krijgen dat deze katholieken niet als instrumenten zullen gebruikt worden om de invloed van de Kerk in het socialisme te doen doordringen. De Kerk mag aan haar gelovigen geen concrete en preciese politieke richtlijnen geven, of indien zij het doet moet zij erkennen dat de gelovigen tegenover dergelijke richtlijnen ook het eigen geweten mogen raadplegen.

Te Klemskerke heeft Professor Dhondt van de Rijksuniversiteit van Gent een zeer scherpe vraag gesteld, die veel andere samenvat. Zich richtend tot Dr Brongersma heeft hij gevraagd of men kan zeggen dat de katholieken die actief meewerken met de Partij van de Arbeid, goede katholieken zijn, en of men niet moet vrezen dat deze katholieken op een gegeven ogenblik zullen veroordeeld worden. Is het mogelijk een grens aan te duiden waar de politieke interventie van de Kerk een einde moet nemen? Deze vragen tonen wel aan dat Professor Dhondt niet veel vertrouwen heeft in de positie van de Nederlandse katholieken in de Partij van de Arbeid. Tevens drukte Professor Dhondt de mening uit dat gezien de politieke activiteit van de Katholieke Kerk in België, deze er nooit mee zal instemmen dat katholieken in de socialistische partij een rol spelen. Indien deze instemming toch zou komen, dan zouden de Belgische socialisten bevreesd moeten zijn op deze wijze de hand van Rome in de partij gehaald te hebben.

[p. 242]

Te Pont à Lesse veroordeelde Professor Henri Janne de vorm waarin de socialisten het clericalisme bestrijden, en betreurde hij de wijze waarop de socialistische pers de Kerk aanvalt. Zijn achterdocht tegenover het katholicisme was niet minder groot dan die van Professor Dhondt, maar hij geloofde dat de strijd en de discussie andere vormen zouden moeten aannemen. Men zou er toe moeten komen openlijk en in wederzijdse eerbied de hangende problemen grondig te bespreken.

Uit vele der gestelde vragen bleek duidelijk hoe groot het wantrouwen en de vijandschap van sommige Belgische socialisten tegenover de Kerk is. Een van de Nederlandse katholieke socialisten vond het zelfs nodig in het debat te Klemskerke te bevestigen, dat hij in België beslist geen socialist zou zijn. De Vlaamse socialisten te Klemskerke gaven nu en dan blijk van een heftig anticlericalisme. Te Pont à Lesse was de toon iets milder, de grond van de gesprekken was echter dezelfde.

De Belgische socialisten bemerken dat de voortuitgang van hun partij belemmerd wordt door het feit dat een groot aantal katholieke arbeiders in katholieke politieke en sociale organisaties gegroepeerd zijn. Hoe deze arbeiders te winnen? De agressieve vorm is het bestrijden van de katholieke macht. Dit gebeurt in de schoolstrijd, in de strijd tegen de katholieke sociale werken, in de politieke strijd. De andere vorm bestaat in een poging tot bezinning omtrent het socialisme. De studiedagen van Klemskerke en Pont à Lesse liggen in de lijn van de tweede methode.

Wat moet men denken over deze tweede methode? Wij kunnen ons zeker verheugen over het feit dat de Belgische socialisten bepaalde vragen stellen.... al doen sommigen het klaarblijkelijk slechts uit opportunisme. Wij hebben echter kunnen constateren dat anderen ook wel dieper willen gaan. De weg tot een leer die met die van de Nederlandse Partij van de Arbeid zou overeenstemmen is echter nog onmetelijk lang. Wat meer is, we hebben vernomen dat de partijleiding tegenover dergelijke pogingen tot vernieuwing van het socialisme beslist niet gunstig gestemd is. De partij staat volop in de strijd volgens de eerste methode. De tweede methode heeft nog geen vaste inhoud en indien ze zou leiden tot een dynamisch humanisme, om de woorden van Fayat te gebruiken, dan zou ze logisch het pluralisme moeten aanvaarden. Dit zou de veroordeling zijn van de eerste methode.

Het zal niemand ontgaan dat ook aan de katholieken vragen worden gesteld en dat meer bepaald van de theologen veel licht verwacht wordt. Licht en liefde van deze kant en een verder verdiepen van de tweede methode zullen wellicht ooit eens andere verhoudingen scheppen. Op dit ogenblik denken de katholieken in België alleen aan de wonden die de eerste methode hun toegebracht heeft. Men kan hun moeilijk vragen veel hoop te stellen in een tweede methode, die nog niet geboren is. Het is echter een feit dat gesprekken als die te Klemskerke en te Pont à Lesse deze geboorte kunnen bevorderen, en dat ze kunnen leiden tot een beter wederzijds begrip. Dit blijft helaas een wens: er zijn nog te weinig bouwmaterialen verzameld en de tijd voor het bouwen schijnt, in België althans, niet erg gunstig.