Streven. Jaargang 8

[p. 300]

De crisis der ‘Ratio’
door Dr J. van Heugten S.J.

DAT er een eigenaardige en diep ingrijpende wending in de algemene geesteshouding, in het voelen en denken der Europese mensheid valt waar te nemen, zal wel niemand ontkennen. Op allerlei gebied, in de hoge regionen der wijsgerige beschouwing, in alle uitingen der kunst, in de min of meer aesthetische verzorging der levensbehoeften als woning en meubilering, in de toepassing der zakelijke psychologie als het reclame- en advertentiewezen, zelfs in vele manifestaties der wetenschap heeft er een wending, een kentering plaats, een zich afkeren van het gewende, het ‘klassieke’, om het zo te noemen, naar het nieuwe, ongewende, verbluffende, zelfs verbijsterende. Zou men deze wending onder één noemer willen brengen, dan zou men wellicht het beste kunnen spreken van een ‘crisis der rede, der ratio’.

Toen de Deense theoloog, aestheet en zonderling Sören Kierkegaard in de eerste helft der vorige eeuw de strijd met Hegel aanbond en zich op de menselijke existentie in haar concrete beperktheid ging bezinnen, begon er een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de geest. Sindsdien heeft die bezinning op de menselijke existentie aldoor om zich heen gegrepen en alle geestesgebieden aangetast. De cultuurphilosoof Nietzsche ondermijnde de abstracte zekerheden der philosophen en legde de kronkelgangen der menselijke psyche bloot; hij werd de grote destructor van al de waarden en zekerheden die de negentiende-eeuwse mens zich als een onontvreemdbaar bezit meende verworven te hebben. Hij verwoestte echter ook datgene wat de op zich zelf gestelde en totaal verarmde mens alleen nog kon redden, het Godsgeloof. In Rusland schreef Dostojewski zijn hallucinatorische romans, waarin hij mensen beschrijft, die leven op de rand van metaphysische afgronden, beurtelings gefascineerd door het kwade en door het goede, en hoe gefascineerd! God is overal aanwezig in zijn boeken en Christus lijdt er de voortdurende agonie, waarvan Pascal spreekt. Dostojewski ziet en beschrijft de menselijke existentie op haar smalst en op haar breedst. Als bij geen ander horen we bij hem het kreunen van het menselijk creatuur, maar ook de jubel der verloste ziel.

In deze drie denkers en dichters kondigt zich de kentering aan van de Europese geest. Zij leven niet in de zuivere, abstracte gedachte, vermeien zich niet in het distante spel van de geest, maar voelen en denken vanuit het hart der mensheid, vanuit de concrete angstvervulde gege-

[p. 301]

venheid van dit leven. Een ander belangrijk denker die hier genoemd kan worden is Newman. Ook hij schrijft, niet vanuit de eenzaamheid van de wijsgeer, doch vanuit een diepe religieuze bewogenheid, vanuit het heldere besef van 's mensen beperktheid en van Gods volmaakte anders-zijn.

Wat hen allen kenmerkt is: het zich afwenden van het abstracte, van het afgezonderde denken, van het uitsluitend op- en voortbouwen met denkgegevens. Zij betrekken de mens, de mens hic et nunc, zó als hij staat in deze wereld, in hun geestesarbeid. Zij zijn zich bewust van het ‘roseau pensant’ van Pascal, dat de mens slechts een ‘denkende rietstengel’ is, even wankel in zijn denken als in heel zijn wezen. Vandaar dat groeiende wantrouwen in de rede, in de ratio, in systemen en gedachtenbouwsels, in alles wat de abstracte geest in zijn eenzaamheid en vervreemding van de onbewuste oergronden zijns wezens uitspint. Zij bevoorkeuren een denken dat niet abstraheert van 's mensen oergronden, dat de mens met zijn noden en driften, zijn dringen en verlangen niet uitschakelt, een denken, om zo te zeggen, van de gehele mens.

Het ten-troon-heffen der ratio, het eenzijdig vertrouwen-stellen in de denkende rede dateert wel vanaf de triomf van het humanisme na de neergang der middeleeuwen. Dit humanisme was te zeer een zaak der geleerden, het was geen volksbeleving of volksbeweging, het bleef een nogal kunstmatig iets, een soort vrijmetselarij onder ingewijden. Het heeft enige eeuwen lang de richting gewezen aan de wetenschap en een ware cultus van de geest, van het zuivere denken, van de ratio in het leven geroepen. Dit kon in de achttiende eeuw voeren tot de zogenaamde ‘verlichting’, de Aufklärung, een geestesgesteldheid, die alle zinnelijke symbolen, alles wat tot hart of verbeelding sprak verwierp, om de van alles ontdane en verpuurde geest oppermachtig te verklaren. Het Deisme, een van alle Christelijk symbool gezuiverde, natuurlijke, ijskoude en vermagerde Godsopvatting was de vrucht van dit rationalisme. Alle religiositeit, alle hart ontbrak aan dit zuiver redelijk opgebouwde idool, dat slechts kamerphilosophen bevredigen kon. In de negentiende eeuw was dit Godenbeeld zo verweerd en verpulverd dat zij het zonder God ging stellen. De wetenschap had zijn plaats ingenomen: de plotselinge hoge vlucht der natuurwetenschappen trok zozeer de aandacht dat God vergeten werd.

In deze eeuw, de twintigste, heeft er echter een doorbraak plaats, die, zoals alle doorbraken, zich onstuimig van het eenmaal geëerde of aanbedene afwendt en nieuwe uitwegen zoekt. Op het gebied der kunsten is deze breuk met het verleden, met wat men de klassieke, traditionele richting kan noemen, het duidelijkst. Hier is men zelfs tot uitersten

[p. 302]

vervallen, waarbij de rede niet alleen onttroond, maar zelfs als minderwaardig gedegradeerd werd. Het surrealisme, dat reeds enige decennia oud is, heeft het bewuste denk- en gevoelsleven teruggedrongen om alle inspiratie te zoeken in het droom- en instinctenleven, in het drijven en bewegen van het on- en onderbewuste. De eerste wereldoorlog schijnt het sein gegeven te hebben tot een grotesk uitbreken van al wat de menselijke psyche aan instinctieve, aan on- of anti-redelijke krachten had opgekropt. Dadaïsme, Kubisme en verwante verschijnselen brachten een tijdlang de geesten in beroering. Veel daarvan is weer vergeten of opgegaan in andere stromingen, maar allerlei -ismen, die men wellicht het best onder de noemer surréalisme kan onderbrengen, hebben zich doorgezet en beheersen thans de algemene opvatting. Niemand verwondert zich meer, wanneer hem bij een expositie een onontwarbaar iets als schilderij wordt voorgezet of wanneer hij in bundel of tijdschrift een volkomen zinloos gedicht te lezen krijgt. Men is er volkomen mee vertrouwd geraakt dat een beeld zo maar heel ongeveer, in enkele ruwe en bijna verwaarloosde trekken, de bedoelde voorstelling moet suggereren of dat een muzikale compositie explodeert in dissonanten en verbluffende klanken. Het buitenredelijke is het normale geworden.

Een merkwaardig voorbeeld hiervan is de Praagse schrijver Frans Kafka, die buitengewoon redelijke en evenwichtige verhalen schreef over de, zijns inziens, rede- en zinloze stelling van de mens in deze wereld. In zijn roman Der Prozes wordt een eenzaam burger achtervolgd en opgejaagd en ten slotte vermoord door een rechtsmacht, die in de lucht zweeft en volstrekt mysterieus blijft. In Das Schloss tracht de hoofdfiguur toegang te krijgen tot zijn opdrachtgever in het dorpskasteel, wat hem onmogelijk blijkt. In Die Verwandlung verandert een handelsreiziger in een reuzetor, een schildpadachtig wezen. Al zijn werken tekenen een reusachtig vraagteken en niemand verstaat er de zin of symboliek van. Vóór zijn dood wilde hij ze verbranden, doch een vriend redde ze van de ondergang. Hij werd de voorganger van volgelingen die de philosophie van het absurde huldigen en dit absurde tot algemene norm verheffen.

Een ongewone bijdrage tot het onttronen der rede leverde de wijsheid van Freud. Zijn ontdekkingen en inzichten bleven merkwaardigerwijze niet beperkt tot de medische en psychiatrische wereld, waarin zij ontstaan waren, maar drongen met onstuimige vaart door in die kringen die min of meer een amateurshouding tegenover de wetenschap aannemen, in kunstenaarsmilieu's, in geleerde en halfgeleerde salons, overal waar men met zijn tijd wil meegaan en waar het nieuwste gretig wordt ingezogen. Freud heeft de psychologie, die betrekkelijk nieuwe, hoog

[p. 303]

opverende wetenschap, die zo geheel en al past in het existentialistische kader, in sterke mate' beïnvloed, haar zelfs wegwijs gemaakt. Sinds Freud en Jung is het onderbewuste in de mens een wetenschappelijke sector van ongewone betekenis geworden, een sector die met de loutere rede moeilijk te bewerken valt.

Nu schijnt het een wonderlijke paradox der geschiedenis dat gelijktijdig met het onttronen der zuivere rede, met het opkomen van een psychologischer, meer menselijk gekleurde en gevoelsbetoonder wijze van kennen en denken, de kennis en de cultus der techniek zulk een vlucht hebben genomen. Techniek is tenslotte de koude vrucht van berekening en experiment. Anderzijds echter is zij de tegenpool van het abstracte, enigszins wereldvreemde denken der zuivere ratio-vereerders. Zij is het spel met het concrete, onmiddellijk gegevene, het hier en nu aanwezige, met krachten en werkelijkheden die het levenslot beïnvloeden en bepalen en in zoverre past de studie der techniek geheel in een existentialistisch georiënteerde mensheid.

Wanneer wij spreken over de ‘crisis der ratio’ als de kern der grote wending die zich in de Europese mensheid aan het voltrekken is, bedoelen wij, om het nog eens duidelijk te zeggen, de abstracte, geïsoleerde, enigszins van de mens zelf vervreemde rede of ratio. De grote factor en drager dier wending op hoog niveau achten wij de existentie-philosophie. Ingeluid en voorbereid door de denkers en dichters der vorige eeuw, die wij noemden, heeft zij overal vaste bodem gewonnen en is zij dé wijsbegeerte dezer periode geworden, een wijsbegeerte, die het meer om de existentie, het concrete en met bepaalde gegevenheden ‘geworpen zijn’ in deze wereld, te doen is dan om het wezen van mens en ding. Het is vooral een philosophie van de mens, evenzeer psychologie als wijsbegeerte. Zij wordt gepropageerd - en sinds Plato is dit een ongehoorde nieuwigheid! - niet alleen in theoretische geschriften, maar ook in litteraire werken, in romans en drama's. Dit tekent haar als een geheel andere wijsheid dan de vroegere wijsgerige systemen. Men stelle zich Kant of Hegel voor, deze logge Indische olifanten in het leger der philosophen, hun gedachtenbrouwsels verwerkend in een drama of novelle.

Velen hebben het gevoel, wat de hedendaagse kunst- en levensopvattingen betreft, in een chaos te verkeren. Het is wel niet anders mogelijk dan dat bij zulk een ingrijpende wending der algemene geestesoriëntering zich overal chaotische verschijnselen voordoen, die aanvankelijk schrik aanjagen en verbijsteren. De breuk met een klassieke levenshouding en wereldbeschouwing, zoals die tot het begin der twintigste eeuw toch ongeveer in ‘het klassieke’ verankerd lagen, kan niet zonder

[p. 304]

heftige beroeringen tot stand komen. Vooral in die sector, waar de werken van kunst en verbeelding ontstaan, werken die niet uit de rede, doch uit de verborgenste lagen der ziel geboren worden, kan men wonderlijke revoluties verwachten. Als de ‘onderwereld’ des mensen, dat wat zijn onderbewuste en instinctieve leven uitmaakt, in beweging komt, kunnen zich onvermoede verschijnselen voordoen. De algemeen geldende litteratuur- en kunstopvattingen van vóór deze eeuw, die toch in de grote lijn teruggingen op of zich ontwikkeld hadden uit de voorbeelden der antieke wereld, waren geïnspireerd en geleid door een in hoge mate redelijk denken. Het onderbewuste en instinctieve leven des mensen had in de kunst en de litteratuur der antieken weinig of geen uitdrukking gevonden en ook later waren het slechts verspreide enkelingen die van de klassieke lijn afweken. Thans echter is de doorbraak niet te stuiten.

Ongetwijfeld zal veel ongerijmds dat nu als serieuze kunstuiting wordt aangediend, niet bestand blijken tegen de zifting des tijds en als waardeloos worden uitgeworpen. Bij de kunstenaars (of kwasi-kunstenaars) vooral is de crisis der rede ontaard in een opstand tegen de rede, een heftig verzet tegen wat men ‘de geest’ acht en wil men dichten en kunst scheppen uit louter instinctieve, louter lichamelijke bewogenheid. Leest men bijvoorbeeld in de bloemlezing Atonaal van Simon Vinkenoog of in Stroomgebied, de uitvoerige anthologie van Ad den Besten, dan is veel daarin tastbare onzin, een bewust neergeschreven contresens. Dit zijn uitlopers, begeleidverschijnselen van een weidser gebeuren op grotere schaal. En dit weidser gebeuren, de achtergrond, waarop deze aberraties plaats hebben, achten wij die eigenaardige wijze van denken en voelen, die existentiephilosophie heet, en waarin de crisis der ratio, reeds lang aangekondigd en bemerkbaar, op verantwoorde en ten slotte redelijke wijze tot uitdrukking komt.