Streven. Jaargang 8

[p. 227]

Problemen omtrent universitair onderzoek en onderwijs
door Prof. Ir L.I. Tison

ER wordt de laatste tijd veel gesproken over wijzigingen in ons universitair onderwijs ten einde dit meer aan te passen aan de tegenwoordige ontwikkeling van de wetenschap en vooral ook om bepaalde leemten aan te vullen.

Het probleem in zijn geheel genomen heeft aanleiding gegeven tot beschouwingen die, gezien de uitgestrektheid en de specialisatie van de hedendaagse wetenschap, te algemeen zijn en, bij nauwkeuriger toezien, in sommige gevallen tot onjuiste en verkeerde conclusies kunnen leiden. Het lijkt ons daarom nutteloos deze weg nog eens te gaan volgen; wij willen ons liever beperken tot enkele aspecten van het probleem die ons beter bekend zijn. Onze beschouwingen zullen voornamelijk betrekking hebben op de exacte en natuurwetenschappen en meer bepaaldelijk op de toepassing ervan in techniek en landbouw.

Op dit terrein trouwens heeft zich de wetenschap waarschijnlijk het meest ontwikkeld, zowel in de breedte als in de diepte, en hier ook worden de tegenwoordige methoden en omstandigheden van ons onderwijs het meest becritiseerd.

In sommige landen, en vooral in de laatste jaren, bleef deze ontwikkeling van de wetenschap niet langer beschouwd als uitsluitend te behoren tot de universiteiten; naast deze werden speciale centra opgericht voor wetenschappelijk onderzoek of voor industriële research. In Europa zijn met name Frankrijk en Italië deze weg opgegaan en sommige jongere naties, Canada, Zuid Afrika, Australië, India e.a. hebben dit voorbeeld gevolgd.

In veel andere landen echter bleef wetenschappelijk onderzoek behoren tot het exclusief domein van de universiteit. En werden er ook al verschillende centra, dikwijls met een gespecificeerd doel, gesticht, of fondsen en stichtingen met bredere opzet, dan blijft men over 't algemeen daarvoor beroep doen op het aan de universiteit verbonden personeel. Het is trouwens voor de hand liggend dat landen met beperkte middelen (financiën en geschikte krachten) aan deze tweede oplossing de voorkeur geven. Ook België heeft voornamelijk dit systeem gevolgd.

In feite is echter het onderscheid tussen de beide systemen lang zo scherp niet als het boven gezegde zou kunnen suggereren. In landen als India en Australië blijft inderdaad het wetenschappelijk onderzoek voorbehouden aan speciale instituten die zo goed als onafhankelijk zijn van het universitair onderwijs; maar in de meeste andere landen, die beschikken over aparte centra van onderzoek, wordt toch ook nog gebruik gemaakt van docenten aan het universitair onderwijs, al is dat beroep dan in de verschillende landen min of meer frequent, vooral in

[p. 228]

verband met het speciale vak van wetenschap en met het vooropgestelde doel.

Zelfs in ons eigen land, waar de universiteits-docenten dikwijls een ruim aandeel nemen in onderzoekingen, zijn zij toch niet de enigen die er zich mee bezighouden en het komt steeds meer voor, dat talrijke centra eigen onderzoekers hebben die min of meer los staan van het universitair onderwijs.

Maar hoe 't dan ook zij, ik herhaal dat er in België nog steeds een krachtige druk wordt uitgeoefend op de universiteit om zelf onderzoekingscentra op te richten of ten minste om - zoals men dat noemt - het ‘menselijk materiaal’ ervoor te leveren. En juist over dit punt zou ik enkele gedachten naar voren willen brengen.

Niemand zal wel, naar ik meen, de noodzakelijkheid kunnen betwisten van het gebruik maken van de universiteiten met hun professoren, hun personeel, en hun laboratoria voor de wetenschappelijke en zelfs voor de industriële research. Ik heb het reeds gezegd, deze noodzakelijkheid dringt zich zelfs meer op in kleine landen als het onze dan in streken die beschikken over grote materiële en menselijke hulpkrachten. Overigens zal ook het onderwijs van die onderzoekingen een veelvoudig profijt kunnen trekken. De universitaire laboratoria moeten het zeer dikwijls stellen met een karig toegemeten budget. Zij zien in het onderzoekings- en zelfs in het controlewerk van kwaliteit, van constructie, etc., in het uitvoeren van routine-werken, die n.l. fijne instrumenten en een deskundig en geoefend personeel vereisen, de mogelijkheid om zich geldmiddelen te verschaffen voor uitgaven die vóór alles het onderwijs en het zuiver wetenschappelijk onderzoek ten goede komen: het aankopen van boeken, tijdschriften, instrumenten. Er zijn op 't ogenblik zelfs organisaties die bijspringen voor het betalen van assistenten en technici.

Research-werkzaamheden en zelfs het uitvoeren van routine-werken scheppen ook de gelegenheid om conclusies te trekken die ook voor het onderwijs belangrijk zijn, er een nieuwe waarde aan toevoegen en de aandacht van buitenstaanders op de inrichting trekken: m.a.w. die onderzoekings- en routine-werken blijven altijd een wetenschappelijke inslag behouden die men niet mag verwaarlozen. Daarenboven zitten er aan een dergelijk onderzoek bijna altijd kanten wier ontwikkeling van het grootste belang is voor de vorming der studenten.

Men zou dus tot de mening kunnen komen dat het universitair onderwijs slechts voordeel zou kunnen trekken uit het medewerken aan onderzoekingen, ook al zouden deze worden uitgebreid in de zo juist aangeduide richting.

Iedere medaille heeft echter haar keerzijde, en zonder dan ook de bedoelde medewerking te willen afkeuren, zijn wij toch de mening toegedaan dat er sommige gevaren voor het onderwijs aan verbonden zijn; en zowel de noodzakelijkheid van dergelijke werkzaamheden als de aantrekkingskracht van wetenschappelijk onderzoek op zeer vele geesten kunnen wellicht een beletsel zijn om die gevaren in hun werkelijke omvang te zien.

Wij voor ons zijn van mening dat de zuiver industriële research- en

[p. 229]

routine-werkzaamheden, ook al staan ze op een vrij hoog wetenschappelijk niveau, te veel beslag leggen op het beperkt personeel van onze universiteiten. Zij helpen ons aan geldmiddelen, materiaal en instrumenten, maar zij zorgen niet voor een uitbreiding van menselijke hulpkrachten, althans niet in verhouding met de vereiste prestaties. Professoren, directeuren van laboratoria, die zich met zulke werkzaamheden belasten, zien zich genoodzaakt het beste deel van hun tijd er aan te besteden. Ook al kunnen zij, met behulp van de bijkomende finantiële steun, zich secretarissen en andere helpers aanschaffen, gaan zij zich toch langzamerhand beschouwen als de directeur van een klein centrum van een kleine fabriek, die iedere dag de honderd en een problemen van dit directeurschap moet oplossen welke met wetenschap niets meer gemeen hebben. Het gaat hier dan nog voornamelijk over degenen die door hun extra-inkomsten in staat zijn enige uitbreiding te geven aan hun personeel. De meesten van hun collega's echter kunnen, met behulp van die extra geldelijke steun slechts hun wetenschappelijke outillage verbeteren, maar die bijzondere inkomsten zijn niet voldoende voor een personeelsuitbreiding. De hoogleraar ziet zich dan wel genoodzaakt nog heel wat meer functies voor zijn rekening te nemen en hij wordt beurtelings typist, tekenaar, boekhouder, technicus, belast met allerlei andere baantjes. Hij mag al blij zijn als hij niet regelmatig de taak op zich moet nemen van de ontbrekende handwerker. Ik heb vroeger een laboratorium gekend, waar de waterleidingen een overwegende rol speelden en vrij dikwijls moesten worden verplaatst met het oog op de verschillende proeven. Het verplaatsen der leidingen werd gedaan door de hoogleraar en zijn assistent, die elk een der uiteinden van de zware buizen tilden terwijl de enige technicus voor de bevestiging zorgde.

Wij zijn ervan overtuigd dat bedoeld onderzoek- en researchwerk het universiteitspersoneel al te zeer belast, vooral de hoogleraren zelf en de tijd die zij nodig hebben voor hun taak van onderwijs en zuiver wetenschappelijk onderzoek. Deze taak vereist een vrijheid van geest die zij onmogelijk kunnen bewaren bij de vele dagelijkse beslommeringen van de leiding van laboratoriumwerkzaamheden zoals wij die boven beschreven.

Door te zoeken naar supplementaire inkomsten en benodigde instrumenten geraakt men tot een drukkende overbelasting van het personeel, omdat te weinig voor uitbreiding hiervan wordt gezorgd door de instanties en centra van onderzoek.

Voor ongeveer vijf en twintig jaar was de materiële ellende van de laboratoria onzer universiteiten van dien aard, dat een massale beweging ontstond onder de bevolking en vooral onder de industriële kringen van ons land. Na een oproep van koning Albert werd het ‘Nationaal Fonds voor wetenschappelijk Onderzoek’ gesticht dat bij ons het zuivere onderzoek heeft gered en ook het universitair onderwijs dat er innig mee samenhangt.

Naar onze mening rijzen ook nu weer dezelfde moeilijkheden, nu wel niet direct van materiële aard maar onder de vorm van een te kort aan universitair personeel. Deze toestand vindt zijn verklaring niet enkel in de ontwikkeling der wetenschap: zoals wij hebben uiteengezet over-

[p. 230]

schrijdt het universitair onderzoek veel verder dan vroeger de grenzen van de zuivere wetenschap.

Als men wil dat de universiteit in die richting voortgaat en de grondslag blijft van dit zo aanmerkelijk uitgebreid onderzoek, dan moet er voor gezorgd worden dat zij, naast een voldoend aantal geschikte personen, ook de nodige gelden en instrumenten ter beschikking krijgt.

Hoe dikwijls hoorden wij zeggen door lieden die met de universiteit in contact staan: professor N. heeft zijn emeritaat aangevraagd en ook hij heeft weer twee opvolgers gekregen. Wij geloven niet dat dit geval zich zo veelvuldig voordoet, want het gebeurt zelden dat de opvolgers niet reeds belast waren met een onderwijstaak aan de universiteit en dat de nieuwe benoeming deze slechts heeft bevestigd. Er is hier dus eigenlijk geen sprake van de vervanging van één man door twee anderen. Maar al was dat wel het geval, dan hopen we dat uit het voorafgaande voldoende is gebleken dat niet alleen de wetenschap zich voortdurend uitbreidt, maar ook en vooral de taak waarmee de universiteitsprofessor wordt belast.

Het feit is - we willen het nog eens herhalen - dat het aantal hoogleraren lang niet zo snel toeneemt als de arbeid die van hen wordt verlangd.

En wat geldt voor de professoren is nog veel meer waar voor het wetenschappelijk personeel, assistenten en anderen die een leidinggevende taak hebben te vervullen: de laboratoria stellen steeds hogere eisen, maar het aantal assistenten en helpers blijft ongeveer vastgesteld overeenkomstig de kaders van een heel andere tijd. Trouwens de technische laboratoria worden nog door een heel ander gevaar bedreigd: de moeilijkheid om de nodige assistenten te krijgen. In sommige universiteiten blijven assistentsplaatsen onbezet bij gebrek aan candidaten.

De logische consequentie die hieruit valt af te leiden is klaarblijkelijk dat de candidaten die zich voor de opengevallen plaatsen aanbieden niet altijd de gewenste zijn. Waar slechts de allerbeste krachten in aanmerking moesten komen, moet men zich nu soms tevreden stellen met elementen die nauwelijks voldaan hebben aan de gestelde voorwaarde, ‘zich onderscheiden te hebben in de loop van hun studies’, een voorwaarde waaraan dikwijls slechts met grote clementie kan worden vastgehouden.

Hoe dat heengaan van de beste studenten te verklaren? Is 't omdat de functie van assistent te slecht wordt gehonoreerd?

Het is zeker dat er grote vraag is naar jonge enigszins begaafde ingenieurs en dat hun bij 't verlaten der universiteit meer gunstige condities worden aangeboden dan deze hun kan bieden. Maar dit is toch niet de eigenlijke reden. Een jonge medicus of advocaat kan door enige jaren assistent te blijven zijn vorming belangrijk voltooien en zijn vakkundige bekwaamheid vermeerderen, maar dat is niet in dezelfde mate het geval met een jonge ingenieur. Het komt inderdaad maar zelden voor dat deze een assistentsplaats zal vinden waardoor hij zich voor later een betere positie in de industrie kan verzekeren.

Een voorbeeld uit mijn eigen vak moge dit laatste nog verduidelijken. Een jonge ingenieur blijft enige jaren werken in een hydrologisch labo-

[p. 231]

ratorium en wordt er een eerste klas kracht in de toch zo moeilijke kunst om te experimenteren met kleine modellen. We betwijfelen zeer of een industriële onderneming voor hydraulische constructies hem om die reden meer op prijs zal stellen. Zulk een onderneming, hoe belangrijk zij ook is, zal zelf nooit proeven nemen met kleine modellen en mochten zulke proeven toch noodzakelijk zijn dan zal zij er veel meer voor voelen die te laten uitvoeren in een der bestaande laboratoria. Aan het einde van zijn altijd beperkte assistententijd zal onze jonge ingenieur van voren af aan met zijn carrière moeten beginnen ongeveer onder dezelfde voorwaarden alsof hij pas aan de universiteit was afgestudeerd, tenzij men hem wil aanstellen als bedrijfsleider hetgeen, gezien de moeilijk te doorbreken kaders in het bedrijfsleven, wel zelden zal gebeuren.

Met andere woorden, wat de recrutering van ingenieurs-assistenten in de weg staat is niet zozeer het te lage honorarium als wel de onzekerheid van hun positie.

Deze laatste beschouwingen hebben, zoals men ziet, het terrein dat wij wilden doorlopen nog meer beperkt: van de wetenschap in het algemeen zijn we alleen blijven staan bij de toegepaste wetenschap. Wij hebben gemeend de verschillende moeilijkheden, die we tegenkwamen, te moeten reduceren tot de kwestie van het universitair personeel.

Als nu maar uit het voorafgaande moge onthouden worden dat naar onze mening de universiteit haar onderwijs niet los kan maken van het wetenschappelijk onderzoek, ook wanneer dit verstaan wordt in de zeer brede zin die wij hebben uiteengezet. Maar wij menen dat, afgezien van de vraag of de subsidies van regeringswege en van particuliere instellingen voldoende zijn of niet, het onderwijzend en hulppersoneel onzer universiteiten verre van toereikend is om te kunnen voldoen aan alle eisen die door dat onderzoek worden gesteld.

Van de ene kant worden er te weinig plaatsen aangeboden en van de andere kant zijn de condities te riskant, met name waar het de toegepaste wetenschappen betreft. En toch de jongelui hebben het recht op zekere garanties, te meer omdat, nadat zij zijn afgestudeerd, een langer verblijf aan de universiteit hun weinig pecuniaire voordelen kan bieden. De situatie is dus: te weinig wetenschappelijk personeel, hetgeen zich voor sommige vakken nog ernstiger doet gevoelen doordat te weinig geschikte candidaten zich aanmelden, zodat men dikwijls met mindere krachten zich moet tevreden stellen.

Met de oorzaken hebben we meteen de geneesmiddelen aangewezen. De hoogleraren die zich aan onderzoekingen wijden moeten meer helpers krijgen. Het ‘Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek’ en de ‘Irsia’ hebben al veel goed werk in die richting gedaan, maar er moet nog meer gebeuren. En ook de positie-regeling voor het wetenschappelijk personeel der laboratoria dient noodzakelijk herzien te worden, vooral met betrekking tot garanties en zekerheid, om te voorkomen dat jonge ingenieurs nog langer de universitaire laboratoria de rug toekeren.