Streven. Jaargang 8

[p. 542]

Literaire kroniek
A strange old Man that feels lonely
Naar aanleiding van Hemingway's laatste novelle
door Dr F.B. van Vlierden

HEMINGWAY is niet de enige Amerikaanse schrijver die een tamelijk avontuurlijke loopbaan heeft gehad. Aan de Ronde-Tafel van de Amerikaanse literatuur zitten nog wel andere penneridders aan, die op een bewogen literaire kweste kunnen bogen: Faulkner, Dos Passos, Steinbeck, Caldwell, e.a. hebben al een even schilderachtig leven achter de rug. Dat van Hemingway is echter bij velen beter bekend. Iedereen weet dat hij journalist is geweest, trainer voor boksers, zelf bokser bij gelegenheid, oorlogsvrijwilliger, jager en visser, men weet dat hij meedeed aan ‘worldwar I’ en ‘worldwar II’, en daartussen nog aan de Spaanse burgeroorlog. Niemand was bijster verwonderd toen een verkeerd bericht van een nieuwsagentschap zijn waarschijnlijke dood in het Afrikaanse oerwoud had aangekondigd, en nog minder verwonderd toen men hem 24 uren later teruggevonden had. Men vergeve ons deze uitweiding: de auteur moet zelf ergens gezegd hebben dat hij The old Man and the Sea zou geschreven hebben om deze, bijna fatale, tocht te bekostigen! De bekendheid van Hemingway's gevulde loopbaan is wellicht mede te danken aan het feit, dat zijn oeuvre een sterk autobiografisch karakter draagt, en een tamelijk getrouw beeld geeft van zijn avonturen. Bekentenisliteratuur zo men wil, maar dan een die verder reikt dan de nauwkeurige beschrijving van zijn belevenissen, want achter zijn kultus voor de heroïsche activiteit, die wel de zijne lijkt te zijn, zien wij de geleidelijke genezing van een gekwelde ziel.

Voor de doorsnee bewoner van het z.g. oude continent verschijnt de Amerikaan meestal in de gouden halo (!) van een optimisme dat niet van een zekere oppervlakkigheid is vrij te pleiten. Wij hebben de indruk dat dit oordeel op een misverstand berust, en de zo onthutsend-verscheidene Amerikaanse literatuur openbaart zeer dikwijls een opvallend pessimistische levenshouding, die wellicht toch meer is dan een modeverschijnsel. Bij Hemingway, en bij hem niet alleen, lijkt er alleszins iets te zijn als een reactie tegen een maatschappij die gaandeweg strakkere grenzen trekt, en een verzet tegen de kapitalistisch-materialistische basis waarop deze maatschappij blijkt te berusten. Ook zindert er iets na in zijn werk van de wonde die de eerste wereldoorlog met zijn ontgoochelingen in zijn hart heeft geslagen. Wat er van zij, in een aanvankelijk hooghartig individualisme trekt de schrijver zich terug, en vertoeft bij voorkeur aan de zelfkant van de maatschappelijkke orde, bij smokkelaars, boksers, torreros, en in het eigenaardig wereldje van de ‘lost generation’, in het Parijs van na de eerste wereldoorlog. Bij dat alles blijft hij zich toch eenzaam voelen, en de tegen-alle-schijn-in teergevoelige Hemingway vindt in het heroïsch bestaan een heelmiddel voor zijn van alle waarden ontgoocheld hart. Met de nodige nuances zou men zijn levenshouding kunnen vergelijken met die van een Malraux b.v., die, behalve

[p. 543]

biografische bijzonderheden als de Spaanse burgeroorlog, en de oorlog van 1944, ook nog zijn cultus voor het heroïsche met Hemingway gemeen heeft. Het harnas der physische sterkte van de sportieve athleet, van de morele sterkte van de officier, en van het aanvankelijk ruwe realisme van zijn novels en short-stories, is er om de gevoeligheid te bedekken van een licht kwetsbaar hart. Dit is geen pose of zelfbedrog, maar een reactie tegen eigen zwakheid. Het ophemelen in zijn werken van viriliteit, combativiteit, en van het ‘vivere periculosamente’ verbergt een vrees voor de leegheid van het leven, en voor de dood.

Hemingway's eerste omvangrijke werk The Sun also rises (1927) gaf ons een beschrijving van een in het oorlogsgeweld geknakte jeugd, in welk milieu schrijver zelf enkele jaren heeft doorgebracht. Twee jaar later verschijnt a Farewell to Arms (1929) waarin de ex-infanterist, die hij was, definitief uit de maatschappij deserteert. Luitenant Henry heeft bij de aftocht van Caporetto genoeg van de oorlog en wil zijn uniform, kenteken bij uitstek van de georganiseerde gemeenschap, afrukken, om liever maar alleen te leven in een wereld zonder zin. To have and to have not (1937) is de neerslag van een leven bij vissers en alcohol-smokkelaars, waarin nochtans de hoofdfiguur, Harry Morgan tot de vaststelling komt dat ‘de mens, alleen, geen verdomde kans heeft’. Zulk een uitlating wijst reeds op een barst in het individualisme, waarmee de schrijver zich reeds sinds jaren ommuurd had. Zijn belevenissen gedurende de Spaanse burgeroorlog liggen aan de basis van zijn in 1940 verschenen werk For whom the Bell tolls, waarin Robert Jordan zich, oorlogsmoe, opoffert voor het republikeins ideaal. Voor de hoofdfiguur van deze roman is de wereld ‘waard geworden dat men er voor vecht’. Deze katharsis is echter niet zonder recidive gegaan. In Across the River and into the Trees (1950) vinden wij meer dan één gelijkenis met zijn roman over de eerste wereldoorlog en ook in dit opzicht is het een terugkeer naar een Hemingway die men reeds voorbij mocht wanen. Hemingway is echter een heel stuk ouder, en daar hij zichzelf niet meer in de psychologie van een jonge luitenant kan projecteren, heeft hij hem maar gepromoveerd mét zijn leeftijd tot de graad van kolonel. Kolonel Cantwell is de zoveelste uitgave van Hemingway himself, mediteert over oorlog, liefde en dood, en vreest zelfs deze laatste. Nog is de schrijver niet losgeworsteld uit zijn ‘splendid isolation’, en zijn laatste werkje, zijn meesterwerk, The old Man and the Sea is een lang en eenzaam gevecht met de zee, de vis, de haaien, en.... de eenzaamheid.

Men kan zich echter eerst terecht afvragen hoe het autobiografische element in zijn werk overeen te brengen is met zijn z.g. realisme. Het is een zeer eigenaardig mengsel van objectiviteit en subjectiviteit, of liever een identificeren van beide, dat aan Hemingway's oeuvre juist zijn specifiek cachet geeft. Schrijver zelf heeft meermaals zijn houding trachten te definiëren. Reeds in The Snows of Kilimanjaro heette zijn doel te zijn: ‘de zelfbeleefde ervaring zó nauwkeurig uit te drukken dat zij symbolisch en algemeen menselijk wordt’. Maar dat bleek elders juist het probleem te zijn, waarmee hij 't meest te kampen had. In Death in the Afternoon vond hij ‘dat het de grootste moeilijkheid was, - naast juist te weten wat men wérkelijk ervoer liever dan wat men verondersteld werd te ervaren, - neer te schrijven wat er in een handeling werkelijk gebeurde....’. Deze scrupuleuze exactheid slaat dan niet alleen op feiten en gebeurtenissen, maar evenzeer op de problemen waarmee hij als mens te worstelen heeft. Het werk van Hemingway is een zoeken naar de zo precies mogelijke weergave van zijn persoonlijkste ervaring, die dan echter, juist óm haar preciesheid, ophoudt

[p. 544]

zíjn ervaring te zijn, maar die ervaring überhaupt wordt. Dit zeer eigen.... symbolisme, of, zo men wil, objectief lyrisme, (Hemingway is gestart als dichter!) heeft aan The old Man and the Sea zijn zeer bijzondere charme verleend, en bestemde deze lange short-story van de aanvang af tot een klassiek werk.

Een ogenschijnlijk banaal fait-divers uit het Cubaanse vissersleven, - milieu waar wij reeds kennis mee maakten in To have and have not, - wordt geïsoleerd, maar de minutieuze beschrijving verheft het op universeel plan. Het gegeven is uiterst eenvoudig. Santiago heeft sinds 84 dagen geen vis meer gevangen. Hij zet echter door en gaat tenslotte veel verder in zee om zijn kans te wagen. Na eindeloos geduldig wachten vangt hij een enorme vis, die hem echter twee etmalen op sleeptouw neemt alvorens zich gewonnen te geven. Eindelijk kan de oude visser, de uitputting nabij, de vis harpoenen en mee naar de haven.... slepen, want deze is veel te groot voor zijn sloep. De haaien betwisten hem echter zijn prooi. Hij verdedigt ze met de moed der wanhoop, met de harpoen eerst, dan met zijn mes, ten langen laatste weert hij met roer en roeiriem de belagers af. De nacht ontwapent hem echter en hij moet de haaien vrij spel laten. Vroeg in de morgen vaart hij de haven binnen met een enorm visgeraamte.

In een of ander Engels blad werd gesproken van allegorie, om de algemeen geldende waarde van het heroïsche verhaal te kenschetsen. Juist om zijn precieze zakelijkheid kan deze novelle dat epitheton missen. Santiago is de mens die nooit opgeeft, zelfs wanneer anderen niet meer geloven in de goede uitslag, maar die doorbijt en tot het uiterste vecht, zelfs voor een hypothetisch goed. Er is echter meer dan deze cultus van het heroïsche. Santiago lijdt onder zijn eenzaamheid. ‘If the boy was here he would wet the coils of line he tought. Yes. If the boy were here. If the boy were here’. ‘The boy’ is daar, vóór en ná de tocht, in zijn hut met zijn hulp en zijn sympathie en zijn grenzeloos vertrouwen. Maar in zijn epische strijd mist de visser hem voortdurend, en de novelle is al evenzeer een klacht om deze eenzaamheid als een ophemeling van de strijd. Terwijl de strijd niet opgegeven wordt, maar de nederlaag zelf nog een troost inhoudt, schijnt er voor de eenzaamheid geen remedie te zijn, en in de klacht van de oude visser vinden wij eens te meer een echo van wat Pilar zei in For whom the Bell tolls: ‘Hoe moedig hij ook is, een mens geraakt tenslotte heel alleen’, en van wat Harry Morgan zei in To have and have not: ‘De mens, alleen, heeft geen verdomde kans’. Komt er, na Santiago, - deze andere, zij het ook zachtere, Harry Morgan, - nu geen andere Robert Jordan?

Men praat deze laatste tijd zeer veel; over de nabije ondergang van de roman als literair genre. Dat deed Voltaire reeds in zijn tijd! Een werk als The old Man and the Sea ontzenuwt voorlopig alle argumenten tegen de roman, en zelfs degenen die tot nog toe sceptisch stonden tegenover Hemingway zullen de indruk hebben dat deze novelle nu reeds, ook zonder Nobelprijs, klassiek is. Laat de auteur er zich nog met een kwinkslag van af maken met te zeggen dat men om goed proza te schrijven geluk moet hebben, dan is dit werk wel een zeer gelukkige ‘coup de dés’ geweest. De vormperfectie van zijn short-story, én de hoge morele waarde er van, - binnen het kader weliswaar van zijn stoïcijnse levensopvatting, - liggen in de lijn van heel de ontwikkeling van zijn oeuvre. De gemoedswarmte die uit The old Man and the Sea straalt, en de weemoed om een nog niet gevulde leemte, laten voor de toekomst vanwege de stoere vijf en vijftiger nog een en ander verhopen.