Streven. Jaargang 8

[p. 165]

Brief uit Wenen
Theater in Wenen

Spectacles müssen sein, ohne dem kan man nicht hier in einer solchen groszen Residenz bleiben’, heeft Maria Theresia tweehonderd jaar geleden eens gezegd. Ook in 1954 schijnt men nog deze overtuiging te huldigen, afgaande tenminste op de kwantiteit der in dit seizoen opgevoerde ‘spectacles’, die 113 verschillende stukken omvat. Natuurlijk zijn daarbij ook spektakelstukken, die Maria Theresia niet onder ‘spectacles’ gerekend zou hebben, doch over het algemeen kan men over het afgelopen seizoen niet al te ontevreden zijn, als men daarbij in aanmerking neemt, dat er in Wenen nog steeds een soort theatercrisis heerst. Dat laatste althans bij de gecombineerde staatsschouwburg: Burg- en Akademietheater, die in het Weense theaterleven toch de pretentie heeft de toon aan te geven. Want bij de private theaters zou hoogstens van financiële theatercrisis sprake kunnen zijn: daar zoemt en bromt het als in een bijenstal en dit ‘theatraal’ zoemconcert bereikt zijn hoogtepunt wel in de talloze ‘kleine theaters’, waaronder de knusse keldertheaters, die de laatste tijd als paddestoelen uit de grond gekomen zijn, het weligst woekeren. Een gezonde woekering overigens, die het grote Burgtheater een beetje zou mogen benijden. Want de algemene klacht, die de laatste jaren steeds sterker geworden is, is, dat deze eerste schouwburg van het Duitse taalgebied een epigonentheater is geworden met een duidelijk gebrek aan eigen initiatief. Daar komen grotendeels die stukken voor het voetlicht, die eerst in Parijs, Londen, New York, Düsseldorf, Zürich, München of Berlijn succes hebben gehad. Nu moge deze afwachtende houding voor een deel zijn grond vinden in zakelijke overwegingen - en in dit opzicht moet men, om gerecht te zijn, rekening houden met de denkbaarst kleine rijkssubsidie in Oostenrijk voor alles, wat cultuur en wetenschap betreft - met de artistieke en traditionele opgaven van deze schouwburg staat deze practijk toch in geen verhouding. Twee eerste oorspronkelijke opvoeringen in een heel seizoen zijn ook in deze omstandigheden te weinig, zeker als men het uitnemend spelersmateriaal in aanmerking neemt, waarover de Burg beschikt. Daarnaast is er in de laatste jaren een evenwichtsverschuiving bemerkbaar geworden, die niet een stuk maar een prominente speler in het middelpunt zet onder toneelleiders, die vaak wel voortreffelijke regisseurs zijn, maar die hun enige taak zien in een reproductieve en niet in een scheppende kunst. Er is echter een lichtpunt in deze situatie gekomen na de vrij plotselinge - voor enige weken bekend geworden - benoeming van prof. dr A. Rott tot definitieve directeur van het Burgtheater - oplossing van een probleem, dat maandenlang in de Weense theaterkringen en ver daarbuiten het gesprek van de dag was - die zich als assistent de bekende auteur prof. dr F. Schreyvogel zag toegewezen. Reeds nu werd een plan bekend om weer te komen tot een levende Burgtheaterstijl met profiel.

Een poging om tot een zeker profiel te geraken verried zeker de première van de dramatische apostelgeschiedenis De grote beslissing van Rudolf Henz, heden zeker een der beste dichters in Oostenrijk. Het was de tweede oorspronkelijke opvoering van dit seizoen, die zoals de meeste belangrijke premières op het

[p. 166]

repertoire der Weense feestweken was gezet. Paulus' eerste komst naar Jeruzalem na zijn bekering, de apostelen, die zijn roeping willen beproeven, het probleem van de heidendoop en de onderwerping van Paulus aan de harde beslissing der apostelen, die hem weer naar Tarsus terugzenden, is een thema, dat zeker boeiend is maar dat tevens uitermate moeilijk te benaderen is, omdat de historische documenten daarover zwijgen. De grote zwakheid van dit drama is daarom ook, dat het wel veel woorden maar geen dramatiek kent, tenzij op bepaalde momenten een valse. En achter de woorden, die niet overtuigen, staat geen duidelijke idee. Dat kon ook de regie van J. Gielen en het goede spel niet verhelen. De Paulus van Fred Liehwehr (in Nederland bekend door zijn tempelheer in Lessing's Nathan, der Weise) gaf de indruk zich te forceren. Achtergronden, typeringen en historische feiten, voor zover bekend, waren nog al eens ontsteld terwijl meerdere episoden, overgangen en figuren psychologisch onvoldoende waren uitgewerkt. Moge het dan ook Henz' bedoeling niet zijn geweest een heiligenleven te geven maar de problematiek van de Paulusroeping met problemen van de moderne christelijke existentie te confronteren, een meer of minder - wij menen beslist minder - gelukte montage van stukken uit Handelingen, Brieven en joodse overleveringen zijn niet voldoende om deze opgave te vervullen. Naast de andere oorspronkelijke opvoering van Fritz Hochwälder's Donadieu, een soort dramatische parabel, naar zijn thema genomen uit de ballade van Conrad Meyer De voeten in het vuur, waarin het probleem van de oorlogsschuld behandeld wordt, moet Tolstoi's ontroerend drama En het licht schijnt in de duisternis met Paula Wessely en A. Hörbiger wel het grote succes van dit seizoen worden genoemd. Een goede keuze uit de modernen, die de mogelijkheden van het Burgtheater in dit opzicht laat zien, was, naast de gebruikelijke klassieken als Schiller, Lope, Lessing, Schnitzler en Shaw, Arthur Miller's Hexenjagd, een stuk, dat te denken geeft omdat het, al is het in een 17de-eeuws heksenproces, zo precies de angstpsychose van de moderne mens tekent, die wordt uitgelokt door haat, terreur, profijtlust, godsdienstwaan en partijzucht. Een engel komt naar Babylon van de Zwitser Fr. Dürrenmatt brengt ook, maar geheel anders, in contact met de babylonische verwarring van het huidige mensenleven. Dat hij uit deze chaotische wildernis tracht te ontsnappen naar instemming met het leven is een groot positief winstpunt, dat met het vele onrijpe en duistere in deze ‘comedie’ een weinig verzoent.

De laatste premières in de private theaters bevredigden niet volkomen. In het roemrijke theater in de Jozefstad, waar zovele later beroemde acteurs hun carrière begonnen, kon Juliane Kay's Klara niet bekoren. Kay hakt, als in haar wereldsucces Vagebonden, ook nu weer graag op de mannen. De zichzelf voor haar man volkomen opofferende vrouw, die door diezelfde man, tot roem gekomen, voor een andere vrouw in de steek gelaten wordt, is een reeds lang uitgesleten gegeven. Als dit dan nog op een melodramatische wijze wordt uitgewerkt in een bewerking van regisseur Werner Kraut, die bijna alle mogelijkheden tot ontspanning en zelfs tot een laatste oplossing eenvoudig doorstreept, dan is men blij eindelijk uit de niet eindigende tragiek los te komen, al is Maria Andergast als Klara uitmuntend en betreurt men dat zij zich haast geheel aan de film heeft gegeven. Fry, Ustinow, Anderson, Kafka en lichter genre als Verneuil, Smith, Bus-Fekete, Kästner en Deval waren reeds tevoren, sommigen met merkelijk succes, aan het woord gekomen. Maar de Jozefstad heeft zijn eigen publiek met een soms merkwaardige smaak evenals het Volkstheater, dat het plegen van de

[p. 167]

Weense volksstukken van Nestroy en Schnitzler eigenlijk tot opgave heeft. Daaraan is dit theater in dit seizoen wel erg ontrouw geworden. En de keuze van de uit 1926 stammende bijtend ironische toneelbewerking van Somerset Maughan's novelle Miss Thompson onder een rauwe en brute regie van Günther Haenel voor Heidemarie Hatheyer als gast in de hoofdrol, die dan ook niet voldeed, was een weinig smakeloos. Wat nog te zeggen van Aristophanes' Lysistrata naar de bewerking van Rudolf Bach onder regie van Gustav Manker als festival-opvoering? Een klassiek stuk, zeker een comedie, in een moderne bewerking is altijd een experiment; wordt de opvoering dan nog een parodie op het klassiek gegeven, dan zijn alle voorwaarden aanwezig om het experiment te doen mislukken. Dan kunnen zelfs reidansen (lees: ‘balletdansen’) en offerscènes het resultaat maar verergeren. Dat dit niet definitief gebeurde is voor een groot deel te danken aan de stemmige muziek van Paul Kont, gecomponeerd, in een voor hem zo typische ostinato-techniek. Dürrenmatt's Mijnheer Mississippi's huwelijk en Cocteau's Bacchus kenden er zeker een beter debuut.

Het dankbaarst laten zich vaak de Weense keldertheaters bezoeken, waarvan sommige na een poosje verdwijnen en de andere zich handhaven. Hier worden de actuele levensproblemen aangesneden en spreken de moderne dichters, al is hun problematiek vaak ook erg verward. En het publiek is overeenkomstig. Uit de menigte slechts een greep. Maanden lang was hier Samuel Beckett's Wachten op Godot het stuk, waarover het meest gesproken werd. Het is misschien dan ook het actueelste, wat Wenen de laatste jaren zag. Het formuleert de elementaire vragen: Wat zullen wij doen? Waaraan moeten wij ons houden? Wat is de zin der dingen? De beide landlopers Estragon en Wladimir kennen de Sartriaanse walg van de tijd, waarin ze gevangen zijn, en de ontoereikendheid der menselijke middelen (‘morgen hangen wij ons op’ - maar zelfs het touw is niet toereikend en breekt) doch daarover ligt een stille humor, die de wanhoop verhindert: immer keren deze ‘laatste mensen’ weer terug tot het wachten, dat in wezen een wachten is op de laatste dingen. Met christendom heeft deze excursie niets te maken maar zij brengt het probleem van de zin der dingen scherp ter sprake. En dat is veel. En is het niet alarmerend dat juist jonge mensen van dit stuk begeesterd zijn, omdat zij er hun eigen - diep verzwegen - problematiek in herkennen? ‘De lucht is vol van ons roepen’. En de oplossing? ‘Laat ons gaan, ver, ver weg’, zegt Estragon. Waarheen weet niemand. En Godot laat op zich wachten. Albert Camus' Caligula en Arthur Adamow's Invasie trachtten ook uit de doodlopende straat van het leven te komen, hetzij in epicuristische absurditeit, hetzij in menselijke eenzaaamheid, maar beide voeren tot waanzin. De Ier Beckett, de Rus Adamow en de Fransman Vilar vonden elkaar in het kleine Parijse Théatre Babylon: de hardheid van het meedogenloze leven, die de vraag naar de zin er van oproept, heeft de moderne dichter geïnternationaliseerd. Ook August Defresne's Het onbewoonde eiland is slechts in plaats- en persoonsnamen Nederlands maar verheft zich uit het algemeen défaitisme naar een positief slot. Dat de opvoering door een uitmuntend ensemble geen onverdeelde critiek vond, lag aan de vorm waarin deze oplossing geschiedt.

In het nieuwe seizoen zal opnieuw worden beslist, waar ‘theater gemaakt wordt’: in de schitterende barokzalen of in de donkere kelders. Tot nu toe was het meestal in de kelders.

Wenen, 13 Juli 1954

G. Bouritius