Streven. Jaargang 8

[p. 69]

Brief uit Rome
De Maremma

MET alle soorten van mensen, die de Maremma, de gemiddeld ruim dertig kilometer brede kuststrook van Rome tot Livorno, een oppervlak van meer dan een millioen hectaren, bevolken, ben ik de afgelopen vacantiemaand in aanraking geweest. Kleine en grote boeren, boerenknechts en dagloners, mijn- en landbouwingenieurs, sociale werkers, pastoors en ‘missionarissen’, de gouverneur van de provincie en de bisschop van het diocees Grosseto, politieagenten, huismoeders, schoolzusters en -kinderen, administrateurs, dorpscaféhouders en -winkeliers. Daarbij heb ik een bundeltje vak- en populaire boeken, bladen en brochures over de streek doorgewerkt. En dus gedaan hebbende, ben ik met zeer gemengde gedachten en gevoelens te Rome teruggekeerd.

De naam ‘Maremma’ betekende tot 7 Februari van het jaar 1951 een geschiedenis van eeuwen miserie. Het moet, lang vóór onze jaartelling, een bloeiend land zijn geweest, vruchtbaar, degelijk geïrrigeerd en bewerkt. De Etruskische boeren voorzagen rijkelijk de stadjes, gebouwd in elkaars zicht op de hoge heuvels, bestuurd door koninginnen. Men kan nog het ‘Snijkanaal’ bewonderen, door de Etrusken uitgehouwen dwars door de rots. Soms stuit een ploegende Maremmaanse boer op de resten van de ploeg van zijn eeuwenoude collega. Juist dezer dagen spitte een arbeider een dodenstad bloot, en direct na de oorlog hebben nijvere Amerikaanse wetenschappers zich de licentie voor opgravingen verschaft. Maar de Romeinen knechtten het volk tot uitstervens toe, en doodden daarmee het land. Vanaf de jaren van het Romeinse Imperium werd het, wat het tot in onze eeuw bleef: een eindeloos moeras van binnengedrongen zee- en rivierwater, berucht vanwege een kwaadaardige malaria, onherbergzaam, met dorre hete zomers en gure natte winters, op de hoogten schaars bewoond door een taai, berooid boeren- en herdersvolk. De roerende zangen die de dichter Carducci aan ze wijdde drongen evenmin tot ze door als de tedere Maremmaanse verhalen van Fuccini, Le veglie di Neri. Hun land was grotendeels eigendom van vér wonende grootgrondbezitters. Zijzelf waren ofwel kleine pachtertjes, ofwel ‘mezzadri’ met recht op de helft van de opbrengst, ofwel - in groter aantal - knechts, of - in meerderheid - ‘braccianti’, dagloners, die 's zomers werk kregen en 's winters niets hadden. Het nog bebouwbare land werd zonder interesse bewerkt en lag voor grote stukken braak.

Sinds 7 Februari 1951 betekent ‘Maremma’ een grootse onderneming en een verwachting van een betere toekomst. De treinreiziger op het traject Livorno-Grosseto-Civitavecchia-Rome schiet talloze helderwit geverfde borden voorbij, waarop met rode letters staat: ‘Ministero dell' Agricoltura e Foreste - ente Maremma - terre assegnate ai contadini’, en heel de reis lang is het land bezaaid met even fris witgekalkte huisjes met rode daken en in rode letters op de muur: ‘Ente Maremma - riforma fondiaria - Podere S. Anna’ of ‘Podere S. Clelia’ of ‘Cooperativa S. Giovanni - Stalla Sociale’ e.d. Voor zijn raampje draait de ene nieuwe weg na de andere, het ene nieuwe afvoerkanaal na het andere zijn wijde boog tot aan de horizon. Grote tractors schuiven over de

[p. 70]

velden, waterkanonnen spuiten hun cirkelende regens de lucht in, maai- en dorsmachines hotsen over de landwegen van bedrijf naar bedrijf. Hij kan machines aan het werk zien die bossen rijshout wegmaaien en het land van stenen zuiveren. In drie en een half jaar is een enorme massa arbeid verzet door het ‘Maremma-Instituut’, gesticht door het Ministerie van Landbouw en Bossen, ter uitvoering van een onderdeel van de wetgeving op de landbouwhervorming, die zelf weer een gedeeltelijke voorbereiding is van de algemene en definitieve wettelijke regeling, waarop met ongeduld gewacht wordt en die Scelba op zijn regeringsprogramma heeft staan. De kern van deze wetgeving, voor Italië vrijwel revolutionair, bestaat in de onteigening - tegen vergoeding - van grootgrondbezit, voorzover het niet of onvoldoende productief gemaakt wordt, en de vestiging van gezinsbedrijven. Er bestond, en er bestaat nog een hevig verzet tegen deze wetten, en niet alleen van de kant van de grootgrondbezitters, die protesteerden tegen de vermeende schending van hun rechten. Leidende dagbladen als de Tempo van Rome en de Corriere della Sera van Milaan voerden, behalve dit verouderde argument, wezenlijker bezwaren aan. Vroegere pogingen tot ontginning en verkaveling in klein-eigendom, laatstelijk nog door Mussolini ondernomen, hebben gefaald. Wat kan de boerenknecht of dagloner, gewend te leven van de ene dag in de andere, erfelijk gespeend van alle verantwoordelijkheidsbesef, spaarzin, voorzorg, ervaring, aanvangen met een eigen boerderij en een eigen stuk land? Iedere handelsman kan hem heel zijn bezit voor een fractie van de waarde aftroggelen. En als hij het behoudt, welke garantie kan hij dan nog bieden dat hij verkoopbare waar aan de nationale en internationale markt zal brengen? De handel prefereert standaardproducten. De sinaasappel van Tunis kent iedere vakman; hij weet precies hoe groot hij is, van wat voor kleur, hoe hij smaakt, hoe sappig hij is en hoeveel pitten hij heeft; de Siciliaanse sinaasappels vertonen van boer tot boer en van oogst tot oogst de meest bonte verscheidenheid. De Italiaan is een individualist, een normale Italiaanse boer een individualist in het kwadraat; met wat voor ratjetoe zullen de nieuwbakken Maremmaanse boeren voor de dag komen? En dan: het grootbedrijf kan zwaar ontginningswerk aan, het gezinsbedrijf kan het niet. Conclusie: help de braccianti via steun aan de grootbedrijven, en gooi geen milliarden in bodemloze putten.

Deze en dergelijke critiek was niet vruchteloos. Zij bewees evident, dat links en rechts onteigenen en uitdelen niets zou uithalen, zonder gelijktijdig de middelen te creëeren voor grootscheepse ontginning, en vakkundige en maatschappelijke opvoeding en bijstand aan de nieuwe eigenaars. Op die brede basis zijn de wetten ontworpen en werkt het Maremma-Instituut. De huisvader aan wie publiek en plechtig, ten overstaan van de notaris, liefst in aanwezigheid van de minister, het ‘Contract’ wordt overhandigd, is daarmee eigenaar van een huis met bijbehoren, van acht tot veertien hectaren grond, waarop eventueel zwaar ontginningswerk al is gebeurd, maar hij blijft zelf gedurende de dertig jaar, waarin hij schuldenaar is van een matige jaarrente, verplicht op zijn zolang onvervreemdbaar domein te wonen. Het contract wordt pas na een proeftijd van drie jaar definitief. Voor twintig jaar is hij aangesloten, verplichtend, bij een van de coöperaties onder auspiciën van het Instituut opgericht, die de verbetering en unificatie van de producten, een deskundige in- en verkoop, bescherming tegen mala fide handelaars, de aanschaffing van moderne landbouwmachines, de vestiging en ontwikkeling van landbouwindustrieën veilig stellen. Hij krijgt een vakblad thuisgestuurd en kan de lange lege winterdagen aan werkcursussen

[p. 71]

besteden. Er is voorzien in de vakopleiding van zijn jongens, zelfs al zou hij komen te sterven vóór ze groot zijn. Sociale werkers staan de gezinnen bij. Er is, in het centrum van een kring van boerderijen van drie tot vier kilometer, voorzien in de bouw van een ‘borgo’, met kerk en pastorie, lagere school en kleuterschool, politiebureau en postkantoor, water-, gas- en electriciteitsvoorziening, winkels en ontspanningsgelegenheden. Men zou zo zeggen, dat de regering het de Maremmaners vierkant onmogelijk heeft gemaakt, geen volwaardige boerenstaatsburgers te worden.

En de resultaten? Hier beginnen de gemengde gedachten en gevoelens!

De technische resultaten acht men hoopvol. De productietoename varieert van vijftig tot tweehonderd procent in de verschillende streken. Het is minder, zegt men, dan met de milliarden en nog eens milliarden, die in de Maremma gestoken zijn, bereikt had kunnen worden. Vooral de voorstanders van het grootbedrijf beklemtonen dit. Wat ervan zij, hier ís vooruitgang, en wat meer zegt, vooruitgang dank zij de persoonlijke inspanning van de nieuwe eigenaars. Men heeft mij tientallen bedrijven aangewezen, waar ze destijds verwaarloosd en braak land nu tot de laatste centimeter uitbuiten.

De maatschappelijke resultaten? De eigenlijke boerderijen worden toegewezen aan gezinshoofden, die al bewezen hebben een bedrijfje min of meer te kunnen besturen, althans in de gegeven voorwaarden, en dus ook wel hun gezin. En de rest, nog altijd de overgrote meerderheid? Toen ik de sociale werker van een van de ondernemingen van het Instituut vertelde, dat de Denen hun a-sociale landgenoten in kampen opsluiten, riep hij uit: ‘Dan kunnen wij half Italië in kampen zetten!’ In zijn rayon wemelt het inderdaad van het wanhopig slag kerels, dat midden in een onbewoonbaar kot en naast een haveloze vrouw en kinderen er een spiksplinternieuwe Vespa of een televisietoestel op nahoudt, terwijl de hele familie bedelt en scheldt op sociale werkers, Ente Maremma en Regering en alles. Al is het niet overal zó erg, naast de werkelijk armen is het aantal a-sociale Maremmaners legio, en men ziet nog niet goed, hoe ze ‘opgelost’ moeten worden.

En dit te meer, aangezien de politieke resultaten tot heden op 0,0 geschat kunnen worden. Het klinkt ongelooflijk, dat zelfs de huisvaders, die van de regering De Gasperi, Pella of Scelba een complete boerderij zowat cadeau kregen, communist zijn, maar het feit ligt er. Een redelijke verklaring heb ik niet gevonden. De rechtsen, vanaf de bisschop en de gouverneur van Grosseto tot aan de gemeenteklerk van het vlek Gavorrano plegen het hoofd te schudden en te zeggen: ‘Sono ignoranti’. Basta! Inderdaad laat de partij, die de hele landbouwhervorming ongegeneerd openlijk tegenwerkt, de boeren unverfroren zeggen: ‘Wij hebben onze boerderij aan Togliatti te danken’. Deze heer zelf gaat er persoonlijk kennelijk van uit, dat Italianen geen verstand hebben. Eén staaltje: een pater Jezuïet, vergeefs tegen de schoenmaker van Giuncarico betogend, dat Togliatti een atheïst is, roept ten einde raad: ‘Maar vraag het hem dan zelf!’ De schoenmaker meldt per brief de zaak aan compagno Togliatti, met verzoek te antwoorden op: 1. Geloof je in God?; 2. Ontkent de communistische leer het bestaan van God?; 3. Is de partij tegen de Kerk? Prompt arriveert de brief van de leider: ‘Caro Compagno, Die priester trekt het water naar zijn molentje. Blijf trouw aan je partij. Togliatti’. Tot heden ís de onnozelaard trouw gebleven!

En daarmee raak ik tenslotte het grootste vraagteken: de godsdienst. Er is hier

[p. 72]

maar één ding zeker: dat de toestand hoogst zorgwekkend is. De geestelijke verzorging is miniem. In de uitgestrekte parochies van vijf-, zesduizend en meer zielen staat één pastoor. Het werk van de drie of vier ‘missionarissen’ die vanuit Grosseto op motoren de Maremma doorkruisen, komt me weinig effectief voor. Het kerkbezoek is miniem. Maar de overgrote meerderheid is gedoopt, heeft de eerste communie gedaan, is meest ook gevormd, is in de kerk getrouwd en wordt kerkelijk begraven. Ze zijn christenen, geen heidenen. Ze denken in termen van Iddio en de Madonna en San Giuseppe en Sant' Anna en helemaal niet in de termen van ‘Das Kapital’, is het niet biddend dan is het vloekend. Er zit in de laagste lagen van het Maremmaanse volk tenslotte meer spiritualiteit dan in de minister-presidenten van sommige andere landen. Afkeer van kerk en ‘prete’ vertonen ze slechts ‘en masse’, individueel en in de gewone omgang zijn ze vriendelijk ook voor de pastoor. Velen zouden eigenlijk voor zich wel naar de kerk komen, maar ze zijn doodsbenauwd uitgegrinnikt te worden door de compagni; dit kinderachtig wapen werkt hier zeer effectief. Het godsdienstonderwijs komt practisch neer op die éne pastoor, en laat dus vaak veel te wensen over. Het lijkt onvermijdelijk, dat zonder een intenser geestelijke verzorging, met ruimer inschakeling van geschoolde lekenkrachten, religieuze en andere, het op traditie terende godsdienstige instinct stilaan wegkwijnt.

De avond vóór ik de Maremma verliet, maakte ik een wandelingetje met de pastoor, de koster en de postbeamte van Ribolla. In de donkere schaduw van een huisje zaten drie jonge arbeiders. Ze maakten zich geen zorgen over de toekomst van de drie en een half jaar oude nieuwe Maremma, die hún toekomst is. Ze kwamen alle drie uit Calabrië en maakten dus muziek, één met zijn banjo, één met zijn gitaar, en één met zijn heldere stem. Ze boden ons drie stoelen aan en speelden naar hartelust, tot laat in de klare nacht, hun canzoni van occhi neri en amore.

Dr Jean Lully