Streven. Jaargang 7

[p. 435]

Een nieuw thema van Mauriac
door Prof. Dr R. Hostie S.J.

EEN schrijver, gezegend met succes, met invloed en met talent is François Mauriac. Hij had het voorrecht dat zijn eerste verzenbundel, Les Mains jointes (1909), door niemand minder dan Maurice Barrès als een veelbelovend en buitengewoon debuut hemelhoog werd aangeprezen. Na de oorlog 1914-1918 werden zijn romans telkenjare door een immer groeiende lezerskring met spanning verwacht. In 1933 viel hem de eer te beurt tot lid van de Académie française te worden verkozen. Asmodée, zijn eerste toneelstuk, oogstte in 1938 een algemene bijval. Na de tweede wereldoorlog, waarin hij zeer moedig aan het intellectuele verzet had deelgenomen, verwierf hij tenslotte de hoogste internationale erkenning: hij werd bekroond als Nobelprijs-winnaar voor letterkunde in 1952.

Reeds langs zijn romans bereikte Mauriac een ruim lezerspubliek. Doch meer nog door zijn essayistisch werk en, heel in het bijzonder, door zijn regelmatige artikelen in de Figaro en in het weekblad L'Express speelt hij een zeer opmerkelijke rol in het Franse leven. Daarbij waagde hij zich op allerlei gebied en breidde zich zijn invloed gestadig uit.

Deze uitzonderlijke positie als letterkundige, die ingrijpt in het eigentijdse gebeuren, heeft Mauriac niet alleen te danken aan zijn scherpe pen en zijn soms heftige en hartstochtelijke aanvallen, maar evenzeer aan zijn specifiek schrijverstalent. Hij behoort tot een generatie waarin zovele groten van verschillende geaardheid - Alain-Fournier, Psichari, Romains, Bernanos, Gide, Duhamel, Claudel e.a. - de Franse Letteren eer aan deden. Doch Mauriac, trouw aan zijn grootmeesters Racine en Pascal, spreidde de meest treffende en de meest klassieke waarden van het Franse genie ten toon. Zeer terecht motiveerde de Nobelprijs-jury van Stockholm haar oordeel door te wijzen op ‘het artistieke gehalte van Mauriac's doordringende ontleding der menselijke ziel’.

* * *

Mauriac's laatste roman, L'Agneau, die begin Juni van de pers kwam, is een nieuw getuigenis van zijn groot schrijverstalent. Het zeer eenvoudige thema spoedt onverbiddelijk naar zijn tragische ontknoping. Xavier Dartigelongue, een jongeman van 22 jaar, stapt in de trein die hem van Bordeaux, zijn geboortestad, naar Parijs zal voeren, alwaar hij in het seminarie zal treden. Gedurende de reis maakt hij kennis met Jean de Mirbel, die op het punt staat zijn vrouw, Michèle Pian, voorgoed te verlaten. Xavier bezwijkt eens te meer voor de aandrang zich in te leven in anderen - ‘la tentation des autres’, zo veroordeelt zijn geestelijke leider deze neiging - en aanvaardt tenslotte het voorstel van Jean. Deze laatste, vol haat tegen God en godsdienst, belooft naar zijn vrouw terug te keren, indien Xavier met hem meekomt. In feite wil hij hem tot iedere prijs van zijn roeping afhouden. Xavier weet de gevolgen van zijn beslissing. Voorgoed heeft hij zijn rust verspeeld en vervalt in een kwellende tweestrijd: volgt hij zijn eigen verlangen of Gods ingeving? Te Larjuzon, op het landgoed van Mirbel, treft Xavier

[p. 436]

niet alleen Michèle aan, doch ook Dominique, de secretaresse van Mme Brigitte Pian, Mirbels schoonmoeder. Hij wordt op Dominique verliefd. Toch geeft hij haar ook weer op om de kleine Roland, het weeskind dat Michèle en Jean als proef hadden opgenomen maar weldra uit onbegrip verstoten, te redden. Jean de Mirbel, woedend dat zijn slachtoffer Xavier hem ontglipt, temeer omdat hij zich onweerstaanbaar gehecht voelt aan de jongeman die hij wil afbrengen van zijn roeping, rijdt hem tegemoet. Op de donkere weg overrijdt hij Xavier, die per fiets terugkwam. Was het zelfmoord, moord of ongeluk? ‘Jean a cherché à faire mourir un garçon qui le désirait’, insinueert Brigitte Pian, de ‘pharisienne’. ‘Comment imaginer le suicide d'un saint?’ vraagt de ongelovige doch correcte pastoor van Baluzac, die op de laatste avond nog had gepoogd Xavier van zijn ‘bedrieglijk en illusorisch’ geloof af te brengen. Deze twee antwoorden brengt Jean over aan Michèle in de nacht waarin ze weer samenzijn, verenigd door hun gemeenschappelijk schuldgevoel. Jean besluit: ‘Pourquoi le pleurons-nous, Michèle? Il possède enfin Celui qu'il a aimé’.

Deze rechtlijnige tragedie in een uiterst sobere stijl gehouden, met een climax die vooral in het tweede deel overweldigend sterk is uitgewerkt, speelt zich af in het gewone milieu van Mauriac's romans: burgerij en landadel van Bordeaux en omgeving. Niettegenstaande het feit dat Mauriac drie personages - Brigitte Pian, Jean de Mirbel en zijn vrouw, Michèle - uit een vroeger werk, La Pharisienne, opnieuw ten tonele voert, zijn er toch opvallende trekken in dit werk, die sterk contrasteren met al wat Mauriac ons tot nog toe geschonken heeft. Zo de flash-back-techniek, die de hele uitbouw van de roman draagt; zo het streven zelf van Xavier, die in alles God tracht te zoeken. Het meest treffende is echter de ‘dubbelzinnigheid’ die over heel het werk en in het bijzonder over de hoofdpersoon hangt. De ingevingen der genade en de menselijke beweegredenen lopen kris-kras door elkaar en, evenals in het gewone leven, is het in Mauriac's roman niet mogelijk ze met stellige zekerheid te ontwarren. Nog voor de publicatie van dit werk heeft Mauriac weliswaar gezegd dat zijn roman handelde over een heilige: ‘Le héros en est un saint.... enfin, un saint à sa manière’. Maar in heel het werk blijft de vraag nawerken: volgt Xavier zijn ware roeping of volgt hij ze niet? - Is het menselijke, ja zinnelijke liefde, of is het goddelijke liefde die hem drijft? Is het medelijden of is het caritas die hem Roland doet redden? Pleegt hij zelfmoord, verpletterd onder de last van zonden die hij vermetel op zich heeft geladen, of wordt hij ten offer gebracht als een lam dat de zonden der anderen uitboet?

Deze en nog vele andere vragen veroorzaken Xavier's bittere en verbeten tweestrijd. Noch hij zelf, noch wij krijgen er een antwoord op....

Mauriac heeft de werken van Graham Greene in Frankrijk helpen verspreiden; Graham Greene introduceerde Mauriac bij het Engelse publiek. Openlijk heeft Mauriac bekend dat zijn bekroning als Nobelprijs-winnaar slechts mogelijk was geweest dank zij het ijveren van Graham Greene, die hem ook buiten Frankrijk bekend en beroemd maakte. Nu blijkt het dat Graham Greene niet alleen de uitstraling van deze meester van het Franse proza heeft gediend. Blijkbaar heeft hij hem ook sterk beïnvloed. Zo althans menen we de zeer nieuwe klank in Mauriac's oeuvre te mogen verklaren. Zou het daarbij nog mogelijk zijn dat Julien Green's soberheid ook Mauriac ertoe heeft aangezet, hoofdzakelijk in de tweede helft van zijn roman, die zoveel sterker is dan de eerste, de al te lange subjectieve psychologische ontledingen uit te schakelen om in de rake notering

[p. 437]

van het objectieve gebeuren de zielenood en zielestrijd van zijn personnages uit te beelden? Zelden of nooit tevoren bereikte Mauriac zulk een sobere gaafheid.

* * *

Wat er ook zij van de dubbele verklaring die we aangaven, het feit blijft dat deze roman van Mauriac bewijst, dat de meester, nu bijna zeventig jaar oud, nog immer vatbaar blijft voor verinniging en verdieping. Dit werk, dat om zijn ‘dubbelzinnigheid’ veel van de lezer veronderstelt en bij sommigen dan ook geen instemming zal vinden om zijn thematiek, die zo sterk aan Graham Greene herinnert, is ongetwijfeld een meesterstuk van klassiek Frans proza, waarin de diep-menselijke tragedie van ‘een heilige passie’ wordt uitgebeeld. Xavier, die in alle mensen God heeft gezocht en zich offerde voor hun zonden, werd als een lam ter slachtbank geleid door hen die hij verloste.

Deze uiteindelijke positieve verklaring lijkt ons te liggen zowel in de titel, die Mauriac op Paasdag zelf werd ingegeven, als in de hele strekking van het boek. Al kan men niet spreken van een happy-end, toch wordt het bekroond door een hoopvol slot, aangezien allen die Xavier vruchteloos meende te helpen in zijn leven, toch na zijn dood en door zijn dood een zeker geluk en een nog dieper liggende zielevrede hebben gevonden, met uitzondering van Brigitte Pian, de in haar zelfgenoegzaamheid verharde en verstarde ‘pharisienne’.