Streven. Jaargang 7

[p. 348]

Kerkelijke kroniek
Bisschoppelijk Mandement 1954
door Prof. Dr P. Smulders S.J.

TERWIJL duizenden Nederlanders zich opmaakten om bij de opening van het hengelseizoen te trekken naar de boorden van onze stille wateren, en terwijl de overigen reeds droomden van de komende rust onder het zomerse lommer der bossen of de koesterende zon van hei en strand, verscheen het langverbeide bisschoppelijk mandement. Dit ogenblik van publicatie van een stuk, dat zijn stempel zal drukken op de ontwikkeling van het Noord-Nederlandse Katholicisme, lijkt ons symbolisch. Want dit document is niet bestemd om onmiddellijk in de rumoerige strijd der ideeën te worden geworpen, maar om door ieder lid der Kerk in rustige stilte te worden overdacht. Zelfs de dagbladpers heeft dit beseft, en na een enkele luidruchtige aankondiging, dit woord in stille bezonkenheid doen weerklinken. Dat soms niet-katholieke medeburgers anders reageerden en het stuk enigszins demagogisch uitbuitten, is te verklaren uit hun gebrekkig begrip over de verhoudingen binnen de Katholieke Kerk.

De verhouding tussen bisschoppen en gelovigen is een geloofsgeheim, dat met andere gezagsverhoudingen slechts gebrekkig kan worden vergeleken. Zoals een kind tegenover zijn ouders, zo staat een katholiek tegenover zijn bisschop in een verhouding van groot vertrouwen. Hij is immers ‘vader in het geloof’, zoals in de oude Kerk treffend werd uitgedrukt, toen aan alle bisschoppen de teder-eerbiedige titel ‘papa’ gegeven werd. Want hij is opvolger der apostelen, van wie de grootste zeide, dat hij voor de gelovigen barensweeën leed, opdat Christus in hen zou worden gevormd (Gal. 4, 19). Evenals dus een kind, zelfs als het tegenstribbelt, spontaan voelt dat vaders bevel slechts wordt gegeven om zijn eigen bestwil, zo beseft de katholiek dat de bisschoppen spreken vanuit het diepe bewustzijn omtrent hun verantwoordelijkheid voor hun kudde. ‘Weest gehoorzaam en onderdanig aan uw leidslieden; want ze waken over uw zielen als mensen, die rekenschap hebben af te leggen’ (Hebr. 13, 17). De tijden dat dit geloof aan de katholieken moeilijk viel, omdat bisschoppen hun geestelijk gezag ook wel voor minder edele doeleinden gebruikten, liggen Goddank ver achter ons. In dit mandement beluisteren wij de zuivere klank van een stem, die zich voor God vaderlijk verantwoordelijk weet voor het welzijn van de kinderen Gods, die hem zijn toevertrouwd. Daarom is het belangrijk, dat dit stuk, waarin noodzakelijkerwijs ook de politiek wordt aangeraakt (de moderne staatsontwikkeling brengt immers mee, dat de politiek repercussies heeft op bijna alle gebieden van menselijk leven), niet wordt omlaaggetrokken in de sfeer der politiek: hier spreekt niet politiek, die streven naar macht is, doch vaderlijke bezorgdheid, innerlijk begrip en geestelijke verantwoordelijkheidszin.

Er is nog meer. Zelfs wanneer zijn persoonlijke overtuigingen zouden botsen met bisschoppelijke voorschriften, gevoelt de katholiek toch een diepe innerlijke verwantschap daarmee. Een kerkelijke wet wordt niet louter van buiten af

[p. 349]

opgelegd. Want deze wet wordt ingegeven door hetzelfde ideaal, dat hij persoonlijk nastreeft, en bezield door dezelfde Geest, waardoor hij hoopt te worden geleid. Een kerkelijke beslissing kan soms pijnlijke offers vragen en het prijsgeven van langgekoesterde en geliefde persoonlijke overtuigingen. En toch beseft de gelovige, in wie het Kerkbewustzijn niet is verkwijnd, dat deze pijnlijke onderwerping voor hem een bevrijding is, dit afsterven van eigen oordeel een wedergeboorte tot voller inzicht en rijker vruchtbaarheid. Want daardoor gelooft hij dieper in te groeien in het denken der Kerk, waarin hij de waarheid van Christus vindt. Vooral op het terrein van de geest geldt Jesus' woord: ‘Zo de graankorrel niet sterft, blijft ze alleen; maar zo ze sterft, brengt ze rijke vruchten voort’ (Joh. 12, 24). Alleen wie zichzelf verliest, vindt zich in volheid.

Verblijdend in dit schrijven is, dat het zulk een uitdrukkelijk beroep durft doen op dit liefdevolle geloof. De bisschoppen erkennen, dat zich in de laatste decennia een verheugend rijpingsproces heeft voltrokken, doordat veler geloof meer persoonlijk en dieper bewust is geworden. Niet langer is de intellectuele vorming ook op godsdienstig terrein het monopolie der geestelijkheid. De leken zijn niet langer als kleine kinderen, die zich in alles laten gezeggen, doch zij zijn volwassen geworden, zich bewust van hun taak als lidmaat der Kerk, van hun verantwoordelijkheid en hun apostolische plicht. Dit verblijdende volwassen-worden der leken voerde echter ook tot crisis-verschijnselen, die zich op verschillende terreinen openbaren, en die nog worden verscherpt door stromingen van buiten. In deze crisis spreken nu de bisschoppen tot de leken van Nederland als tot volwassenen, als tot mensen die geloofsbewust tot persoonlijke offers bereid zijn en in staat om te delen in de universele verantwoordelijkheid voor het geheel van de Kerk in ons land. Zij spreken als een vader met de volwassen kinderen in zijn gezin - want belangrijk is zich te realiseren, dat in Gods huis ieder mens altijd kind blijft, en dat de grotere zelfstandigheid der leken nooit tot emancipatie van het gezag mag ontaarden -, die hen deelgenoot maakt van zijn zorgen, zijn idealen en plannen.

Deze crisis openbaart zich in tegenzin tegen organisatievormen, die in een vorige periode rijkelijk opschoten, maar die geleidelijk zijn uitgegroeid tot machtige instituten, waarin voor persoonlijk initiatief nauwelijks meer plaats schijnt. Ook de bisschoppen erkennen dit gevaar. Maar zij vermanen ons allereerst tot de werkelijkheidszin, die de volwassene moet kenmerken: in onze democratische staat, waarin zo vaak het getal doorslaggevend is, is organisatie der enkelingen onontbeerlijk. Slechts een genie - maar aan genieën is het Nederlandse volk beslist niet rijk - vermag in een modern democratisch bestel nog gewicht in de schaal te leggen door zijn persoonlijkheid alleen. Wanneer wij geloven als Katholieken een wezenlijke bijdrage te kunnen en te moeten leveren voor het welzijn van ons volk, dan zijn daartoe organisaties onmisbaar: veler eendrachtige samenwerking alleen kan aan onze ideeën - waarvan wij geloven dat zij voor de mensheid verlossend zijn - de nodige stootkracht geven. Daartoe is een zekere discipline, een prijsgeving van persoonlijk en groepsegoïsme en van sommige eigen opvattingen noodzakelijk. Al te individualistisch beleefd idealisme blijft onvruchtbaar.

Maar anderzijds dreigt ook onvruchtbaarheid, wanneer de bestaande organisaties en hun leiders zouden verstarren. Ook hier is het bisschoppelijk woord zeer ernstig. Wanneer de neiging om het bestaande te conserveren een bekoring is, waaraan de Kerk zelf blootstaat, hoeveel te meer geldt dit dan voor organisaties

[p. 350]

die niet de onfeilbare bijstand bezitten der verjongende Geest! Verstarring zou betekenen, dat de katholieke organisatie langzamerhand wordt uitgehold, omdat zij de tijd niet meer verstaat en dus de mensen niet boeit; maar ook dat zulk een organisatie niet langer voor waarlijk katholiek kan gelden. Want de katholieke organisatie moet op haar eigen terrein de Kerk tegenwoordig stellen, en dus ook de altijd jeugdige levenskracht der Kerk, die alles voor allen poogt te worden om allen te reddden. Dit gevaar van verstarring bedreigt iedere menselijke organisatie, en daartegen is geen ander middel dan de voortdurende terugkeer tot de bronnen. Voor onze katholieke organisaties tot die éne bron, waaruit zij ontsproten zijn, de christelijke liefde. Oppervlakkig kan het een goedkope remedie schijnen, wanneer de bisschoppen hier naar de liefde verwijzen. Toch is het de enige remedie en een afdoende remedie. Want wanneer de organisatie als geheel en vooral haar leiders zich levendig bewust blijven van hun dienende taak, van hun taak om geheel de wereld te kerstenen en voor allen het licht van Christus te doen schijnen, dan zullen zij nooit tevreden neerzitten bij het bereikte om op hun lauweren te rusten, dan zullen zij steeds zoeken naar nieuwe middelen en nieuwe wegen om dit doel te bereiken; dan zullen zij steeds openstaan voor nieuwe initiatieven en zich verheugen over de successen van anderen, die langs andere wegen ditzelfde ideaal nastreven; dan zullen de leiders, zich onnutte dienstknechten wetend, bereid zijn om de teugels aan jongere handen over te dragen. Alleen een organisatie, die zichzelf niet tot doel verheft, maar zich dienstbaar weet aan Christus en Zijn Kerk, mag hopen de levenskracht niet te verliezen. Want christelijk leven ontspringt aan de liefde.

Het bestaan onzer sociale en politieke organisaties roept echter nog een ander probleem op, dat de besten onder onze geloofsgenoten benauwt: zijn zij geen hinderpalen voor de missionaire taak der Kerk? Vroeger waren zij noodzakelijk om het gelovige volk te beveiligen, maar nu blijken zij een belemmering voor het apostolisch contact met andersdenkenden. Juist wie zich het levendigst verplicht weten om Christus' licht naar buiten te laten schijnen, maken zich hierover bezorgd. De Kerk van Nederland staat voor een dilemma: de oude geslotenheid bewaren, waarbinnen het katholieke volksdeel betrekkelijk veilig geborgen is, óf zich wagen in de wijde ontkerstende wereld om velen voor Christus te winnen. De voorstanders van de doorbraak kozen voor het laatste. Ook de bisschoppen beseffen de ernst van dit kruispunt der wegen en tonen grote eerbied voor het idealisme dat in doorbraak-kringen leeft. Toch roepen zij hen met zachte drang terug. Misschien hebben wij, jonge Katholieken van Nederland, niet voldoende beseft, dat dit probleem voor de Kerk niet nieuw is, doch dat haar apostolaat zich telkens voor ditzelfde dilemma gesteld zag. Soms heeft zij het avontuur gewaagd, soms heeft zij meer op de veiligheid van haar kinderen gelet. Onze bisschoppen oordelen, dat op dit tijdsbestek de apostolische vruchten van de doorbraak niet opwegen tegen haar gevaren voor het geloof der eenvoudigen, die door zulk een beweging worden meegezogen. Zij mogen zich daarbij beroepen op Paulus' voorbeeld, die aan zijn contact met de heidenen, waardoor hij hoopte hen voor Christus te winnen, beperkingen oplegde om de zwakke broeders in het geloof geen aanstoot te geven (1 Cor. 8,7 vv; 10, 23 vv).

Maar tegelijkertijd wijzen de bisschoppen erop, dat er wellicht een uitweg uit dit dilemma is. Die leken, die op de ontmoeting met andersdenkenden zijn voorbereid, moeten het contact met hen niet schuwen, doch in apostolische ijver naar buiten treden. De fout van de doorbraak, die in de afgelopen jaren werd

[p. 351]

nagestreefd, lag hierin dat zij gezocht werd op het gebied van de politieke en sociale organisatie. En dit terrein is daarvoor het minst geëigende. Want ten eerste zal de buitenstaander daar het moeilijkst de eigen aard van ons katholieke wezen ontdekken: in tien jaar doorbraak-pogingen hebben de leiders van het andere kamp blijkbaar weinig gewonnen aan begrip voor het Katholicisme. Maar vooral omdat het op dit terrein gaat om de massa, en de massa is niet rijp voor een vruchtbaar geestelijk contact met andersdenkende volksdelen: de zielzorgservaring levert daarvoor het bittere bewijs.

Doch in deze situatie mag de Kerk van Nederland niet berusten. Want wij hebben een missionaire plicht. Daarom wekken de bisschoppen met nadruk op tot de vorming van diep-overtuigde en goed onderrichte, apostolische christenen in alle lagen der maatschappij. Deze weg wijzen zij voor de toekomst. En daarmede geven zij een duidelijke richtlijn voor het werk der priesters. Voortaan zullen dezen zich minder behoeven te bekommeren om de uiterlijke opbouw der organisaties - de tijden van een Ariëns, Schaepman of van den Elsen zijn voorbij -, doch zich met alle kracht moeten toeleggen op de geestelijke verdieping van de gelovigen. Er is met dit werk ongetwijfeld een begin gemaakt, en meer dan een begin: Credo Pugno, kernwerk, retraitewerk enz. bewijzen het. Doch er is nog lang niet genoeg gedaan. Er wordt van een apostolisch christen in onze wereld enorm veel gevraagd: niet slechts moet hij persoonlijk het evenwicht veroverd hebben tussen zijn staan-in-de-wereld en de onthechting-aan-de-wereld, zodat hij bestand is tegen de verlokking van de prometheïsche droom een menselijk paradijs op aarde te bouwen - een droom die in ieder mens sluimert en nu met luide stem wordt gepredikt -; maar bovendien moet hij dit christelijk ideaal, dat de enige redding der mensheid is, in zijn gedrag en zijn woord lichtend doen stralen in al zijn aantrekkelijkheid. Alleen zij, die dit ideaal in zichzelf hebben verwerkelijkt voorzover dat met Gods genade mogelijk is, kunnen effectieve apostelen zijn in de heidense wereld. Alleen zij ook kunnen als leden en leiders der katholieke organisaties daaraan een waarachtig katholiek stempel opdrukken, waardoor deze organisaties geen al te onwaardige vertegenwoordigers zijn van Christus' Kerk in de wereld.

Dit mandement tot de volwassen gelovigen is dan ook een oproep tot allen, hun verantwoordelijke taak in de Kerk van Nederland te aanvaarden. Welke die taak is, hebben de bisschoppen, als de door God gestelde herders der kudde, voor ons uitgestippeld. Een taak, die wordt vervuld in nauwe verbinding met hen, die de ambtelijke dragers zijn van het apostolaat. Een taak van persoonlijke geestelijke verdieping en van liefdevolle bekommernis om het welzijn van onze broeders in het geloof. Een taak tenslotte van apostolische werfkracht onder de andersdenkenden van ieders kring.