Streven. Jaargang 7

[p. 101]

Madonnabeelden
door Prof. Dr J. Steppe

MADONNABEELDEN uit Vlaanderen en Nederland, getuigen van de eeuwenoude Mariaverering van ons volk. De Heilige Maagd in de majesteit, zoals de twaalfde eeuw haar met schroom en eerbied voorstelde; de beminnelijke Moeder met het lachende Jesus-kind op de arm, uiting van de meer menselijke en lyrisch afgestemde kunst van de Gothiek; de bedrukte Vrouw onder het kruis, de Stabat Materfiguur, zo smartvol en pakkend weergegeven door onze Brabantse beeldhouwers uit de vijftiende eeuw, en tenslotte de heerlijke verschijning van de lieftallige Rozenkranskoningin, zwevend boven de hoofden van de gelovigen in de beuken van onze kerken. Dit zijn verschillende uitingen van de grote stroom der Maria-devotie die door onze geschiedenis loopt en die onze stem uitmaakt in het koor van de volkeren, die de Moeder des Heren hebben bezongen.

De majesteit van Maria - Afb. 1

O.L. Vrouw, Sedes Sapientiae, Patrones der Universiteit van Leuven, Sint Pieterskerk. - Laat-middeleeuwse copie van een twaalfde eeuws Madonnabeeld: verbrijzeld door neerstortende steenblokken bij de verwoesting van de kerk in 1944, werd het in stukken teruggevonden en piëteitsvol hersteld door beeldhouwer J. Van Uytvanck.

Hiëratische voorstelling van de Heilige Maagd, Moeder van God en Troon van de Eeuwige Wijsheid. Alles is plechtig en majesteitsvol in deze indrukwekkende figuur. Maria zit neer op een monumentale zetel met hoge rugleuning. Zij troont als een vorstin en omklemt in haar rechter hand een koninklijke scepter (afwezig op de foto). Zij kijkt recht voor zich uit en glimlacht als een antieke koré. Het kind op haar schoot verheft in een hiëratisch gebaar zijn hand om de mensheid te zegenen. De strikt frontale houding van het lichaam en de streng symmetrische plooienval van het gewaad onderstrepen het waardige en vorstelijke karakter van deze abstracte schepping.

Een typische uiting van onze eigen Maria-voorstelling in de twaalfde eeuw mag men dit beeld niet noemen. Hier wordt een visie op de figuur van de Heilige Maagd uitgebeeld, die tot in de dertiende eeuw algemeen was in het hele Westen en die opklimt, over Byzantium heen, tot in de christelijke oudheid. Het was niet de Lieve-Vrouw, bezield met de meest tedere gevoelens, die de kunstenaars voor ogen stond, doch wel de hoge vorstin, die eenmaal door het Concilie van Ephese tot

[p. 102]

Moeder Gods werd uitgeroepen en die nu nog heden ten dage in enkele verlaten bergkerkjes der Catalaanse Pyreneeën als de Gran Señora wordt vereerd.

De beminnelijke Moeder met het Kind - Afb. 2

Sint Pieterskerk te Rotselaar. Afkomstig uit het vroegere klooster van Vrouwen-Park. Begin veertiende eeuw.

Maria is in dit beeld rechtstaande voorgesteld. Zij rijst als een slanke, jonge vrouw. In een gebaar van moederlijke vertedering buigt zij het hoofd naar het Goddelijk Kind, dat op haar linkerarm gezeten is en zijn handjes heeft opengespreid als wilde het aan zijn Moeder iets toefluisteren. Een ongemeen lyrisch en ontroerend werk! Het hiëratische, dat de Moeder Gods kenmerkt in de twaalfde eeuw, ligt ver achter ons. Maria is al menselijkheid en beminnelijkheid geworden: zij is de Mater pulchrae dilectionis, de Moeder van de zoete minne.

De slankheid van de figuur, alsmede de stand van het bovenlijf der Heilige Maagd - dit laatste wijkt uit ten opzichte van de middenas van het lichaam - wijzen erop dat wij hier te doen hebben met een schepping die sterk onder de invloed staat van de gothische beeldhouwkunst uit Noord-Frankrijk, omstreeks de jaren 1300. In dezelfde richting wijst ook de soepele en asymetrische drapering van de mantel: de stof valt aan de ene zijde neer in verticale golvingen en vormt aan de andere zijde een ophoping van diepe, driehoekige plooien.

Het poëtisch karakter van dit beeld wordt nog verhoogd door een oude, vrome legende die ermee verbonden is en volgens welke dit de Madonna zou zijn die de plaats innam van de ontrouwe Beatrijs, gedurende de tijd dat deze buiten het klooster vertoefde. Kunst en legende hebben van dit beeld een der meest lyrische scheppingen van onze middeleeuwse sculptuur gemaakt.

De bedrukte Moeder onder het kruis - Afb. 3

Beeld van de Calvarieberg in de Sint Pieterskerk te Leuven. Wellicht een werk van de grote Brusselse beeldhouwer, Jan Borman. Einde der vijftiende eeuw.

Het aangrijpende thema van de diepbedroefde moeder onder het kruis heeft, de gehele middeleeuwen door, aanleiding gegeven tot het ontstaan van dramatische gewrochten. Onze kerken en musea bezitten hiervan sprekende voorbeelden. Maar in geen enkel dezer werken wist de kunstenaar een zo grote en zo edele tragiek uit te drukken als in dit ontroerend Stabat Mater-beeld.

Deze schepping betekent een hoogtepunt in onze gothische beeldsnij-

[p. 103]

kunst en zij is zeker het werk van een bijzondere meester die men terecht meent te mogen identificeren met de grote Brusselse beeldsnijder van het einde der vijftiende eeuw, Jan Borman.

Wij weten niet wat het meest valt te bewonderen in dit meesterstuk: de diepe ontroering die eruit opklinkt of de schoonheid en de volmaaktheid van zijn sculpturale vorm.

Maria is afgebeeld op het ogenblik dat zij zich met een smartelijk gebaar afwendt van het gruwelijk gebeuren waarbij zij tegenwoordig is. Zij kan het vreselijk schouwspel niet langer aanzien: een grondeloos diep leed overspoelt haar, maar zij blijft een edele zelfbeheersing bewaren. Geen uitzinnige vertwijfeling doch wel een inwendige en in stilte gedragen smart spreekt uit haar houding en uit haar beeldschoon gelaat. Het is de traditie van onze grote Primitieven die hier voortleeft. Het fijn gesneden gezicht, de schikking van de aan de randen ingekorven hoofdsluier en het plastisch plooienspel van de wollen mantel, doen denken aan de kunst van een Rogier van der Weyden.

Maria, koningin van de rozenkrans - Afb. 4

Oostelijke helft van het Marianum in de parochiekerk te Neeroeteren (Belg. Limburg). Gelderse of Kleefse school. Eerste derde van de zestiende eeuw.

Deze bevallige voorstelling vindt haar oorsprong in de bloemrijke symboliek van de laat-middeleeuwse Mariadevotie. De driemaal vijf tientjes van weesgegroeten, waaruit, tenminste volgens de Dominicaanse formule, de Rozenkrans bestond, werden aan de H. Maagd door hare vereerders aangeboden als een driedubbele rozenhoed waarmede zij haar wensten te bekronen.

Het is voornamelijk in het Oosten van de Nederlanden en in het Rijnland dat dergelijke Madonna-voorstellingen, vanaf omstreeks 1500, een grote bijval genoten. Maria verschijnt in deze beelden als de Onbevlekte Moeder Gods. Zoals dit in de iconographie van de Immaculata gebruikelijk was, is zij omgeven door de stralen van de zon en rusten haar voeten op de maansikkel. Zij is immers de verheerlijkte vrouw, waarover het boek van de Openbaring spreekt, de schoonste onder de schepselen, electa ut sol en pulchra ut luna. Het is om dit dubbele attribuut des te werkelijker te kunnen uitbeelden dat men de gewoonte heeft aangenomen, dit beeld op te hangen in de beuk of in het koor van de kerk. Om aesthetische en wellicht ook om technische redenen, heeft men tegen de rugzijde van de figuur een tweede madonna-beeld aangebracht dat meestal een weinig van het eerste verschilt.

Rondom de stralen van de zon, is een cirkelvormige of ovale krans

[p. 104]

opgehangen, samengesteld uit vijf reeksen van tien bloeiende rozen, waartussen vijf kleine schildjes of grote bloemenkelken zijn ingevoegd. Op deze laatste zijn te Neeroeteren de vijf bloedstortingen van Christus afgebeeld, die in bepaalde vormen van het rozenkransgebed werden overwogen.

Onder de voeten van de Heilige Maagd - en dit is weer een gegeven ontleend aan de cultus van de Onbevlekte - kronkelt de slang, die door Maria, de Nieuwe Eva, overwonnen werd. Voor het overige is de afbeelding zeer menselijk: O.L. Vrouw speelt met het kleine Jesuskind.

Karakteristiek voor het Marianum te Neeroeteren en voor andere soortgelijke werken, afkomstig uit Gelderse of Kleefse ateliers, is de typische behandeling van het haar en het fel gekreukte plooienspel van het gewaad der Heilige Maagd. Merkwaardig is eveneens de aanwezigheid van een vrouwenhoofd op het lichaam van de slang, een iconographische bijzonderheid die o.a. ook voorkomt in de Zondeval van Hugo van der Goes, in het kunsthistorisch Museum te Wenen. Maria vertrapt niet rechtstreeks het serpent, maar zij zet de voet op een reusachtig mannenhoofd dat in de maansikkel is ingevoegd. Ook dit detail, eigen aan de beelden van deze reeks, wijst op Duitse invloed.

In België zijn, op een paar uitzonderingen na, al de oude Mariana verdwenen. Nederlands-Limburg bewaart er nog enkele en in Noord-Nederland werden sommige hersteld. De meeste van deze beelden gingen te niet tijdens de godsdienstberoerten in de tweede helft der zestiende eeuw. Andere bleven gespaard, doch moesten, verteerd door vocht en wormen, van hun hoge plaats weggenomen worden. Dit laatste gebeurde o.a. in de Abdijkerk van Park-Heverlee, in 1637.

Een aantal kerken bewaren nog Madonna-beelden, die eertijds deel hebben uitgemaakt van een hangend Marianum. Op enkele plaatsen, zoals b.v. in het Burgerlijk Gasthuis te Mechelen, zijn zelfs nog de twee helften van de oorspronkelijke afbeelding aanwezig. Zou het niet mogelijk zijn deze weer bij elkander te brengen en, mits toevoeging van een nieuwe stralenkrans en een rozensnoer, het oude hangbeeld te herstellen?

Dit zou een daad van godsvrucht zijn, die volkomen in overeenstemming is met de geest van het Maria-jaar, en tevens een werkelijke verrijking betekenen voor ons oud en eerbiedwaardig kunstbezit.

[p. V]

Afb. 1: Onze Lieve Vrouw, Sedes Sapientiae
Copyright A.C.L. Brussel

[p. VI]

Afb. 2: Onze Lieve Vrouw, Mater Amabilis

[p. VII]

Afb. 3: Onze Lieve Vrouw, Mater Dolorosa
Copyright A.C.L. Brussel

[p. VIII]

Afb. 4: Onze Lieve Vrouw in de Rozenkrans
Copyright A.C.L. Brussel