Streven. Jaargang 7

[p. 216]

Sir Winston S. Churchill Nobelprijs voor de letterkunde 1953
door Hugo van de Perre

STEEDS voel ik me er toe geneigd tegen de stroom in te zwemmen. Wellicht zou ik me voor dat zwak moeten hoeden’.

Aldus sprak Sir Winston Churchill in 1940, toen hij voorzitter werd van de Britse conservatieve partij. Dat zinnetje is een schitterend zelfportret. Het is niet elkeen gegund negen-en-zeventig jaar lang tegen de stroom in te zwemmen en al die tijd het hoofd boven water te houden. Af en toe heeft de stroom hem weliswaar voor een tijdje meegesleept, doch met ontembare armslag heeft hij zich toch steeds opnieuw tot het punt opgewerkt waar hij wilde zijn. Dat vergt moed, morele en physieke moed.... Maar, ‘Terecht beschouwt men de moed als de eerste van alle menselijke deugden. De andere gedijen waar die aanwezig is’, zegt Churchill.

In wezen is Churchill een geboren worstelaar. ‘Ik ben één van die mensen die het zonder spoorslag kunnen stellen. Ik ben zelf een spoor’. Hij zei dat in 1942, één-en-veertig jaar na zijn intrede in het Britse parlement. Dus ook één-en-veertig jaar nadat hij in zijn eerste politieke redevoering de ietwat verbijsterde toehoorders had toevertrouwd hoe tevreden hij was in het Britse Lagerhuis opnieuw ‘De Geuzenvlag’ te kunnen zwaaien, die zijn te vroeg overleden vader, Lord Randolph Churchill, vijftien jaar voordien uit de handen was gegleden.

* * *

De continuïteit zal niemand ontgaan. Maar Churchill is nu juist een van die zeldzamen die zich nooit gewonnen geven, en voor wie alle gewone maatstaven zichtbaar ontoereikend zijn. Zo vaak werd hij als een oorlogsleider doodgeverfd; als iemand die niet in vredestijd kan leven. Dat is, op zijn zachtst uitgedrukt, een halve-waarheid. Uit de aard van zijn wezen is Churchill inderdaad een man die met machtige problemen en met bijna onontwarbare moeilijkheden en toestanden moet kunnen worstelen. Dat verklaart zijn uitmuntende kwaliteiten in oorlogstijd. Toch zou de vrede eveneens een kolfje naar zijn hand kunnen zijn, en zijn actueel bewind dat thans twee jaar aan de gang is, bewijst het. Maar hij kan en wil niets te maken hebben met de gemakkelijke, goedkope vrede. Noch met de halve-vrede waar de gewone sterveling

[p. 217]

genoegen mee neemt ofschoon dat de waarachtige vrede als het ware de pas afsnijdt. Neen, slechts de grote vrede is hem waardig, is naar zijn maatstaf, of omgekeerd. Vandaar dat hij twee dagen vóór de jongste parlementaire verkiezingen aankondigde dat hij hoopte die vrede te bewerkstelligen door rechtstreeks contact met Moskou. Tot heden is hij er niet in geslaagd. Maar ook deze keer geeft hij zich niet gewonnen en op 10 October van dit jaar besloot hij zijn toespraak op het jaarlijkse congres van de conservatieve partij met de woorden: ‘Blijf ik voorlopig aan het roer, er de last van dragend op mijn leeftijd, dan doe ik het niet uit machts- of regeringszucht. Van beide heb ik ruimschoots mijn aandeel gehad. Blijf ik, dan is het omdat ik het gevoelen heb dat ik met de hulp van gebeurtenissen uit het verleden, mijn invloed kan doen gelden in het voordeel van wat me het nauwst aan het hart ligt: de uitbouw van een veilige en duurzame vrede’¹⁾.

* * *

Er is, alles bij elkaar genomen, één dominerende karaktertrek in hem die we niet uit het oog mogen verliezen: Churchill is dol verliefd en verlekkerd op Het Leven. Zijn levenslust, levensvreugde en vitaliteit hebben tegelijk iets Rabelaisiaans en iets Rubensiaans. Verbeeldt u, bijvoorbeeld, een ontmoeting tussen die twee reuzen: Rubens en Churchill. Een diplomatieke ontmoeting. Of een ontmoeting van twee kunstenaars. U hebt de keus!

De idee van zo'n ontmoeting is volkomen juist. Rubens was een kunstschilder die in zijn diplomatie en in zijn volumineuse correspondentie dát deel van zijn wonderbaarlijke vitaliteit legde, dat in zijn schilderstukken geen plaats kon vinden. Churchill, drie eeuwen na hem, doet precies het tegenovergestelde. Maar dat is hoogstens een kwestie van klemtoon en omstandigheden. Beiden leren zij ons dat zowel de grootste als ‘de kleinste dingen hun eigen schoonheid hebben’.

In een massa andere volzinnen van Churchill bruist eenzelfde grenzenloze levensdronkenschap, nog versterkt door zijn worstelaarstemperament dat hem nooit in de steek laat. ‘Steeds, zei hij eens, steeds ben

1) Hoe Churchill reeds zeer in detail over de na-oorlogse levensvoorwaarden in Groot-Brittannië en de rest van de wereld dacht, toen de tweede wereldoorlog nauwelijks halfweg was, wordt treffend geïllustreerd door een Memorandum dat hij op 12 Januari 1943 aan zijn ministeriële confraters ter studie voorlegde. Het stuk verscheen als Bijlage F. in het vierde deel van zijn The Second World War (Uitg. Cassell, London, 1951). Verder moge hier gewezen worden op de poëtisch-oratische schoonheid van de respectievelijke titels der zes boekdelen van dit werk. En wel, in volgorde: ‘The Gathering Storm’, ‘Their Finest Hour’, ‘The Grand Alliance’, ‘The Hinge of Fate’, ‘Closing the Ring’ en voor het zesde, nog te verschijnen deel ‘Triumph and Tragedy’.

[p. 218]

ik bereid geweest de marteldood te sterven. Maar ik heb er ook altijd de voorkeur aan gegeven dat die gebeurtenis zo lang mogelijk op zich zou laten wachten’. - Of nog: ‘Wat een zegen dat het leven niet zo bijster gemakkelijk is.... Het eind zou dan veel te vlug komen’.

* * *

Men heeft natuurlijk het recht deze of andere gezegden van Churchill te betwisten. Churchill vraagt geen eenstemmigheid. ‘Townshend, schreef hij jaren geleden, werd bemind door al wie hem kende. Maar zo'n onverdeeld enthousiasme is van twijfelachtig allooi’.

Hier vinden we dus de man weer die geen algemene goedkeuring zoekt, tenzij - misschien! - in de allerbelangrijkste omstandigheden. Bijvoorbeeld, in oorlogstijd als hij de volkeren wenst en probeert op te tillen tot zijn niveau.

Dat hij gemakzucht in alles verafschuwt, blijkt trouwens kristalhelder uit zijn raad aan ouders: ‘Geeft uw kinderen geen zakgeld. Koopt hun een paard, als U dat mogelijk is’.

* * *

Het voorafgaande toont ons in zijn waarachtige gestalte: Churchill de worstelaar. De man die worstelt in en met grote en kleine dingen en aangelegenheden. In het openbaar leven en in zijn vrije uren, op de tribune, met het penseel en met de pen. Of hij wil of niet, hij moet kunnen worstelen met mensen, met problemen, af en toe zelfs met de natuurelementen. Niet dat hij ze wenst te verknechten, dat niet. Hij wil ze als vennoten aan zich binden, om met hun medewerking, het leven mooier, machtiger, kortom, levenswaardiger te maken.

Om daartoe te geraken, laat het heden noch het verleden hem onverschillig. A fortiori dus ook niet de toekomst: ‘Enkel door de studie van het verleden kunnen we, hoe vaag en onvolledig dan ook, in de toekomst lezen. Misschien is het zelfs uitsluitend onze eerbied voor het verleden, die ons de toekomst waardig maakt’.

* * *

Deze en dergelijke volzinnen, boutades en voltreffers zijn helemaal karakteristiek voor het Churchilliaanse arsenaal. Hij put er in om zijn tegenstrevers af te matten (figuurlijk gesproken, misschien wel af te maken) en de half- of drie-kwart sluimerenden door striemende zweepslagen opnieuw op te roepen tot zijn strijd voor een volwaardiger bestaan.

Bij een hele of gedeeltelijke moedeloosheid of nederlaag, kan hij zich onmogelijk neerleggen met Christelijke gelatenheid. Het conflict dat

[p. 219]

eertijds is opgerezen tussen hem en Z.M. Koning Leopold moet in dát licht worden gezien. In wat wellicht het somberste uur in de geschiedenis van hun respectievelijke landen was, zei de Vorst: ‘Ondergaan (in de zin van lijden, doorstaan) is niet hetzelfde als aanvaarden’. Van zijn kant deed Sir Winston Churchill in het Britse Lagerhuis het onvergetelijke woord weerklinken: ‘Op de nederlaag past slechts één antwoord: de zegepraal!’

* * *

Churchills ganse persoonlijkheid staat in het teken van die onbuigzame combativiteit. En hierin is het niet mogelijk, de schrijver van de redenaar, de kunstenaar van de staatsman te scheiden. Eigenlijk is het deze fundamentele eenheid die hem bovenal van de gewone sterveling onderscheidt, en die zo treffend werd beklemtoond in de proclamatie van de Zweedse Academie, verklarend dat de Nobelprijs voor de Letterkunde hem wordt toegekend ‘voor zijn meesterschap in de historische en biografische uitbeelding, en voor zijn briljante redenaarskunst waarin hij uitmunt als de verdediger van de eeuwigdurende menselijke waarden’²⁾.

Churchill de worstelaar immers, die zich steeds heeft gedragen naar het (nagenoeg onvertaalbare) Engelse gezegde ‘Always play the Game’ - hij speelt zijn spel met brutale, doch niet altijd even handige openhartigheid -, wordt prachtig terzijde gestaan door de Churchill die een grootmeester is in het Engelse proza. ‘Het meesterschap over de taal, zegt hij trouwens, is een essentieel bestanddeel van de voldragen en volwaardige persoonlijkheid’.

Om zich dat meesterschap eigen te maken is hij ter school gegaan bij de grote Engelse prozaschrijver en geschiedkundige Edward Gibbon. Dit betekent evenwel niet dat hij zijn leermeester ooit slaafs heeft nagebootst. Integendeel. Hij heeft zich een aantal finesses eigen gemaakt en regels vastgesteld die volkomen persoonlijk zijn.

Een van de meest markante is b.v. de cascade van vier hoedanigheidswoorden, zoals in de volgende karakterschets van Veldmaarschalk Lord (toen Generaal) Montgomery: ‘Die heftige en geduchte generaal - een Cromwelliaanse verschijning - wrang, streng, talentvol, onvermoeid - zijn leven weggeschonken aan de studie van de krijgskunde, die zich in uitzonderlijke mate het vertrouwen en de toewijding van het Leger heeft weten te verzekeren’.

2) Vroegere Britse winners van de Nobelprijs voor Letterkunde waren: Rudyard Kipling (1907), G. Bernard Shaw (1925), John Galsworthy (1932), T.S. Eliot (1948) en Lord Bertrand Russell (1950). Ofschoon de prijs werd ingesteld in 1901, werd tot heden bij de beslissing nooit enig gewag gemaakt van de ‘redenaarskunst’ van de prijswinnaar.

[p. 220]

Hoe de tegenstander er in gegeven omstandigheden van langs kan krijgen, moge blijken uit hetgeen hij zegt over G.B. Shaw: ‘Hij was een van mijn prilste antipathieën.... - Dat luminieuze, vaardige, wrede en veelomvattende wezen - Het met lovertjes versierde Wintermannetje, dansend in de zon’.

* * *

Dit kort essay put het onderwerp lang niet uit. Het raakt het, feitelijk, nauwelijks aan. Dit wordt trouwens bevestigd door een spitsvondig woord van wijlen President Roosevelt. Deze getuigde immers dat ‘Churchill per dag met ongeveer honderd nieuwe ideeën komt aandragen, waarvan er vier het onthouden overwaard zijn’. Churchill is thans zijn tachtigste levensjaar ingetreden.... Wat dat aan goede, te onthouden ideeën betekent, kan de lezer het best voor zichzelf berekenen. Intussen vergete hij alvast deze éne niet:

‘Trek er op uit in het zonlicht en wees gelukkig met wat je ziet!’