Streven. Jaargang 7

[p. 45]

De sociale grondrechten
Een nieuwe visie op Recht, Staat en Maatschappij
Het prae-advies van Mr Dr J.J. Loeff
door Mr M.H.B. Thissen

IN de handelingen der Nederlandse Juristen-vereniging 1953, drie en tachtigste jaargang, eerste stuk, verscheen het praeadvies van Mr Dr J.J. Loeff, hetwelk werd uitgebracht aan het bestuur van deze vereniging en waarin wordt behandeld de vraagstelling, welke aan de vereniging ter beoordeling was voorgelegd, luidende: ‘Behoren sociale grondrechten, als vervat in de internationale verklaring van de rechten van de mens (art. 21 e.v.) ook voor ons recht aanvaard, in de grondwet verankerd en wettelijk nader omschreven te worden?’

De praeadviseur behandelt dit probleem in een vrij uitvoerige, wijsgerige verhandeling op een wijze, welke enigszins buiten de lijn van de verwachtingen ligt.

Hij treedt niet in de bijzonderheden van de feitelijke voorgeschiedenis van de zogenaamde sociale grondrechten, zoals deze vervat zijn in de universele verklaring van de UNO en gaat evenmin in op de technisch-juridische zijde van het vraagstuk, doch uitgaande van de aard van het menselijke zijn, verklaart hij, hoe in de loop van de geschiedenis de (Westerse) staatsvormen zijn ontstaan, zich ontwikkeld hebben en zich ontwikkelen moesten tot de gestalte van de samenleving, welke zich thans geconfronteerd ziet met het probleem der sociale grondrechten.

Hij komt na deze uiteenzetting tot de conclusie, welke tevens de beantwoording is van de hem gestelde vraag, dat men zich niet tevreden zal kunnen stellen met het opnemen van een beginselverklaring met betrekking tot de sociale grondrechten in de grondwet, doch dat de structuur van de samenleving zowel op politiek terrein als op het terrein van het vrije maatschappelijke leven, zodanige wijziging behoeft, dat hierdoor het klimaat wordt geschapen, waarin zich de verwezenlijking van de sociale grondrechten kan voltrekken.

De opmerking van Prof. Mr van Bemmelen in diens artikel over de sociale grondrechten in de ‘Telegraaf’ van 26 Juni j.l., waarin gezegd wordt, dat Dr Loeff in diens praeadvies eigenlijk geen antwoord geeft op de gestelde vraag, kan ik tot op zekere hoogte delen. Prof. van Bemmelen had naar mijn mening echter er tevens op moeten wijzen, dat de conclusie waartoe Dr Loeff kwam, hem ontsloeg van de verplichting om verder op de vraagstelling in te gaan.

[p. 46]

Een grote rol speelt volgens de praeadviseur bij het tot stand komen van de vormen, waarin zich het maatschappelijke leven voltrekt, de sociale aanleg van de mens, door hem genoemd de menselijke sociabiliteit. Deze openbaart zich in de drang van de mens tot levensbehoud, in de neiging om zich in de gemeenschap te doen gelden, te ontplooien en tot zelfverwezenlijking te geraken.

Deze sociabiliteit heeft twee hoofdvormen, t.w. de gesloten of defensieve, die uit een noodtoestand ontstaat, en de open sociabiliteitsvorm, waarbij de mensen niet in ondergeschiktheid elkaar ontmoeten, doch als dragers van eigen absolute waarden.

Verder vallen in de sociabiliteit drie typen te onderscheiden. Het eerste sociabiliteitstype is dat, hetwelk beoogt het nastreven van de primaire noodzakelijke levensbehoeften en wordt genoemd het quasi-instinctmatige type. In dit type vinden de politieke gemeenschappen hun oorsprong.

Het tweede type is de sociabiliteit, waarin gestreefd wordt naar menselijke levensgoederen, liggende buiten de eerste levensbehoeften. Bij deze streving laat de mens zich leiden door zijn rationele vermogens en zin voor doelmatigheid.

Het eigen terrein voor dit sociabiliteitstype is dat van het vrije maatschappelijke leven.

Hieruit ontstaan de vrije- of deelgemeenschappen.

Daar bij dit type in tegenstelling met het eerste type het rationeel denken domineert noemt Dr Loeff dit het rationele type.

Bewegen beide eerste types zich op het terrein van het menselijk levensgoed, bij het derde sociabiliteitstype benaderen de mensen elkaar meer op geestelijk niveau.

Men aanvaardt hier de evenmens als persoon, die een eigen levensopgave heeft, welke men dient te respecteren.

Dit sociabiliteitstype wordt door de schrijver het morele type genoemd, omdat het tot uitdrukking komt onder de impuls van het morele bewustzijn. Wij zijn hier in de sfeer, waarin de vriendschap en het liefdesideaal hun aantrekkingskracht uitoefenen onder invloed waarvan de ‘société du bien commun’ geleidelijk overgaat in de ‘société du bien de la communion’.

De gemeenschap welke hieruit ontstaat is de personengemeenschap. De personengemeenschap werkt in op en bevrucht de andere gemeenschappen en doet op deze wijze de rechtsgemeenschap ontstaan, welke onderscheiden moet worden van de politieke- en doelgemeenschappen en welke met haar morele zin de feitelijke verhoudingen doordringt. In het algemeen zullen de betrekkingen op het lager niveau der sociabili-

[p. 47]

teit zich het best lenen voor ‘incarnatie’ van de personengemeenschap naarmate zij meer open zijn.

Het beeld van de sociale en politieke geschiedenis van de volken vertoont een constante ontwikkeling van de sociabiliteit van de gesloten naar de open vormen.

Het is een algemeen verschijnsel, dat de sociabiliteitsvormen zich uitdrukken in een structuur, welke een min of meer stabiel karakter vertoont en daardoor uiteraard leidt tot verstarring der verhoudingen. De wrijvingsverschijnselen, welke tengevolge hiervan ontstaan tussen de structuren en de daarachter gelegen sociale werkelijkheid kunnen leiden tot oorlogen en revoluties.

Een belangrijk punt in de geschiedenis der samenleving werd bereikt, toen de waarden van de menselijke persoonlijkheid uitgedrukt in de idealen van vrijheid en gelijkheid, na doorbreking van de sociale structuur van het ancien régime tot algemene erkenning kwamen. Het tot stand komen van een nieuwe structuur voor de politieke gemeenschap werd hierdoor sterk geactiveerd en wij zien de politieke gemeenschap rechtstaat worden.

Toch werd hierdoor het ideaal van de personengemeenschap maar eenzijdig bereikt. Deze heeft immers twee aspecten. Enerzijds moet zij de mogelijkheid scheppen tot handhaving van de individualiteit of zelfstandigheid van het individu. Dit brengt met zich de plicht van de gemeenschap de morele eis ener vrije zelfbepaling van het individu te erkennen.

Omdat de mens evenwel voor de verwezenlijking van zijn persoonlijke levensopgave is aangewezen op een leven en werken met anderen, zal deze gemeenschap een milieu moeten scheppen, waarin de individuen elkander als personen aanvaarden.

Op de lagere niveau's van het sociale leven dan het morele bestaat er tussen de aspecten een zekere spanning, die in de personengemeenschap het beginsel vindt ener oplossing, omdat de mensen elkaar daar aanvaarden en zich tot elkaar getrokken voelen als personen in hun ander zijn.

Dat dit op zekere hoogte mogelijk is in dit ondermaanse bestaan openbaart ons de liefdes- en vriendschapsverhouding. Alléén in deze sfeer groeit het begrip voor datgene, wat tot iemand geordend is, wat hem toekomt, wat recht is.

In de bestaande grondrechten zien wij, dat het eerste aspect vooral wordt benadrukt, waardoor de structuur ener daarop gevestigde gemeenschap een individualistisch karakter draagt.

De realisatie van de personengemeenschap wordt bereikt, wanneer

[p. 48]

beide aspecten van de personengemeenschap tot een eenheid worden.

Feitelijk wordt dit bereikt, wanneer de vrije mens zijn eigen vrijheid en maatschappelijke functie regelt, m.a.w. doordat de vertegenwoordigers van het volk deelnemen aan de besturende taak en hun deelname aan de wetgevende en controlerende taak wordt geintensiveerd.

Tot dat doel doet de praeadviseur een suggestie ten aanzien van de wijze, waarop de huidige samenleving die richting zou kunnen uitgaan, die de overweging ten volle waard is. Het twee-kamerstelsel worde omgevormd in die zin, dat een kamer zich uitsluitend gaat wijden aan de wetgevende, de andere aan de controlerende taak, waardoor dan tevens een einde komt aan de huidige doublure.

Hiermede zijn naar ik meen de hoofdlijnen aangegeven van het praeadvies van Dr Loeff. Dit alles zet hij uiteen in een geheel sluitend betoog, waarin hij op verschillende plaatsen gelegenheid vindt om zijn opmerkelijke inzichten in het wezen van het privaatrecht, de vrije rechtsvinding en de functie van het gewoonterecht in het rechtsleven naar voren te brengen.

Deze wijsgerige beschouwing heeft dit voordeel, dat zij niet uitgaat van abstracties, doch van ervaringsfeiten als daar zijn de omstandigheid, dat ieder mens streeft naar zelfhandhaving en de sociale instelling van de mens. Hierdoor krijgt het betoog meer practische waarde en actuele betekenis. Ik meen dan ook, dat men zich niet aan de conclusies van de praeadviseur kan onttrekken, dat gestreefd moet worden naar een verdere democratisering van de politieke gemeenschap, waardoor het noodzakelijk kader wordt geschapen voor de verwerkelijking van de waarden vervat in de sociale grondrechten.

Hierbij moet vermeden worden om in eenzijdig individualisme of collectivisme te vervallen.

Beschouwen wij dit praeadvies nader, dan zien wij, dat recht en gemeenschap hier worden geplaatst in de totaliteit van het sociale verschijnsel en worden bezien, zowel vanuit het verticale vlak der historische ontwikkeling als vanuit het horizontale vlak van andere parallel lopende sociale verschijnselen als daar zijn betrekkingen van instinctieve, rationele, politieke, morele en zelfs religieuze aard. Dr Loeff bouwt, gelijk hierboven reeds werd gemeld, zijn visie op in nauw contact met, ja vanuit de feiten en de gegevens zoals die zich in het sociale leven hebben voorgedaan en nog voordoen.

Het geheel wordt beheerst door datgene wat de mens onderscheid van alle andere wezens en zaken: zijn moreel bewustzijn. Bij Dr Loeff is dit moreel bewustzijn echter niet een louter critisch vermogen, de stem van een oordelend geweten, maar een actieve impuls, welke de mens

[p. 49]

geen rust laat en hem zonder verpozing voortstuwt, om zich boven de stoffelijke condities, welke dit leven in zo sterke mate bepalen, uit te heffen. Deze impuls is volgens Dr Loeff de meest revolutionaire kracht in de mens, die hem zich nimmer bij het gegevene en het bereikte doet neerleggen. Dit brengt dan ook met zich mede, zoals in dit betoog duidelijk uitkomt, dat de ontwikkeling der menselijke samenleving gedetermineerd is, een determinatie welke echter niet, zoals bij Marx zijn oorsprong vindt in een stoffelijk beginsel, maar in een geestelijk beginsel: het morele besef, zoals dit zich laat gelden niet in de menselijke individuen op zich maar in samenlevingsgroeperingen welke het op grond van communicatie in bepaalde morele waarden tot stand brengt.

Hierdoor wordt deze visie een tegenhanger van de leer, die steunt op de klassestrijd.

In de visie van Dr Loeff is het recht dan ook niet iets wat sferen afbakent, grenzen trekt tussen het mijn en dijn, maar een dynamisch element, in de opgang van de menselijke samenleving naar een moreel ideaal. Dit ideaal, dat in het betoog van Dr Loeff een allesbeheersende rol speelt, ziet hij in de personengemeenschap, waarin de mensen elkaar ontmoeten als subjecten, als dragers van een levensopgave, voor de verwerkelijking waarvan ieder uiteindelijk een eigen verantwoordelijkheid heeft te dragen. Het is de gemeenschap, waarin de mensen elkaar ontmoeten als de ander. Deze personengemeenschap vindt haar zuiverste expressie in de liefdesgemeenschap, de vriendschap. Dr Loeff wijst erop, dat dit ideaal op het politieke en sociaal-economische niveau der menselijke samenleving nimmer zal bereikt worden, hetgeen echter niet wegneemt, dat een gemeenschap, ook die der genoemde niveau's, haar morele zin of waarde slechts kan ontlenen aan het gespannen staan op het morele ideaal der liefdesgemeenschap of de broedergemeenschap.

De opzet biedt ook een aannemelijke verklaring, hoe physieke macht tot moreel gezag wordt. De physieke macht krijgt een morele zin van het ogenblik, dat zij zich in dienst stelt van het morele ideaal, d.i. de verwezenlijking van de personengemeenschap, waarin de mensen zich tot elkaar verhouden als morele wezens. Bij een ideale verwezenlijking van een dergelijke gemeenschap komt de behoefte aan physieke dwangmacht te vervallen. Al zal een dergelijk ideaal hier niet verwezenlijkt worden, gezien de stoffelijk-geestelijke conditie van het menselijk zijn, toch moet iedere gemeenschap om zich op moreel niveau te kunnen verheffen, op de verwezenlijking van dit ideaal gespannen staan. Dit houdt dus in, dat de physieke macht alleen dan tot moreel gezag wordt, indien en voor zover zij gericht is op verwezenlijking van een samenleving, waarin zij zelf overbodig is, m.a.w. dié physieke macht krijgt een morele

[p. 50]

zin, welke de tendentie in zich bezit zichzelf overbodig te maken. In deze tendentie ligt uiteindelijk de enige waarborg tegen ontaarding van de physieke macht in tyrannie.

Een ander zeer belangrijk punt, waarin de beschouwing van Dr Loeff zich van de gebruikelijke onderscheidt, is, dat hij voortdurend het onderscheid in het oog houdt tussen de sociale werkelijkheid en de structuren, waarin deze zich manifesteert. Dit maakt het hem mogelijk deze werkelijkheid te zien niet als een geheel van stabiele entiteiten met min of meer onderlinge samenhang maar als een geheel dat voortdurend in beweging is krachtens een wet, waaraan de sociale werkelijkheid onderworpen is, n.l. de drang tot handhaving en ontplooiing der menselijke persoonlijkheid, welke zich in haar rijkste vorm op moreel niveau realiseert in de personengemeenschap.

Deze beschouwingswijze voorkomt, dat men de sociale werkelijkheid vereenzelvigt met voorbijgaande structuren en dat men haar probeert te vatten in alleen op deze structuren betrekking hebbende abstracte begrippen of definities. De sociale werkelijkheid is slechts te begrijpen als een constant in beweging zijnde samenleving en het is alleen in het nasporen van deze beweging en haar wetten, dat men de realiteit benadert.

Prof. Mr C.W. van der Pot noemt in zijn artikel in de aflevering 25 van 20 Juni 1953 van het Nederlandse Juristenblad dit praeadvies een superieur betoog. Gaarne wil ik dit beamen. Dit betoog is belangrijk, omdat daarin een meer bevredigende verklaring wordt gegeven van de sociale verschijnselen dan in de ook van Katholieke zijde gegeven beschouwing.

Het biedt daarbij tevens een geschikte grondslag voor de opbouw van een specifiek eigen Katholiek, politiek en sociaal program.