Streven. Jaargang 6

[p. 131]

Mensen op der Kerke drempel
Nieuwe vraagstukken in oude katholieke landen
door Dr J. van der Stap

OP ieder ogenblik van haar bestaan heeft de Kerk moeilijkheden gekend en opgelost die modern genoemd werden. Sommige van deze vraagstukken deden zich uitsluitend voor bij haar vestiging en uitbreiding in missielanden; andere alleen bij haar voortbestaan in gebieden waar zij reeds lang gevestigd was.

Tot deze laatste categorie behoren de problemen waarmee het oude katholieke Frankrijk van heden te worstelen heeft; problemen die, als wij de Nederlandse statistieken aangaande mishoren op Zondag, paasplicht, toenadering tot de Sacramenten, gemengde huwelijken enz. mogen vertrouwen, binnen afzienbare tijd, helaas, ook in ons land aan de orde van de dag zullen komen. Vandaar de vérstrekkende betekenis en het belang van de stellingname van de Franse bisschoppen t.a.v. de kwestie der zogenaamde ‘Drempelkatholieken’. De in deze kwestie genomen besluiten zijn zó belangrijk, dat de woordvoerder van het Franse Episcopaat de stellingname beschouwt als een soort godsdienstige ‘Marneslag’, toen de legerleiders verklaarden dat niet verder teruggeweken zou worden en dat de herovering van de bezette gebieden zou beginnen vanaf deze uiterste verdedigingslinie.

Codex en drempelkatholieken

De Codex, het officiële kerkelijke wetboek, geeft nauwkeurige regels aan voor de houding door de katholieken aan te nemen tegenover hun medegelovigen, tegenover scheurmakers, ketters, afvalligen en publieke zondaren. Maar de canonieke wet zwijgt over de houding tegenover ‘niet-practiserenden’. De Codex bevat geen artikel of paragraaf over deze categorie van mensen die het Geloof nog wel bezitten, maar ‘er verder niets meer aan doen’. (Je suis catholique mais je ne pratique pas). Het zou zeker te ver gaan deze mensen als afvalligen te behandelen, want men wordt pas apostaat door een formele geloofsafzwering.

In Frankrijk noemen wij zulke mensen ‘drempelkatholieken’: zij bevinden zich niet meer geheel en al in de Kerk; zij hebben de Kerk evenmin geheel en al verlaten: zij bevinden zich juist op de drempel. Zij zijn de zwarte schaapjes van de parochie. Drempelkatholieken zijn dus zij, die slechts katholiek zijn uit routine, uit gewoonte, uit sociaal conformisme, uit familie-overwegingen, uit menselijk opzicht. Op grond

[p. 132]

hiervan houden zij nog vast aan de grote godsdienstige gebeurtenissen van het leven. Zij staan er b.v. nog op dat hun kinderen het H. Doopsel en de Eerste H. Communie ontvangen. Bij hun huwelijk willen zij wel graag - maar vooral uit sociaal conformisme - de kerkelijke zegen ontvangen. In het diepste van hun hart hopen zij op het laatste nippertje van hun bestaan op aarde nog een priester aan hun zijde te zien en zij zouden het een familieschande vinden niet in gewijde aarde te worden begraven. Maar voor het overige ‘geloven zij het wel’. Aan een katholieke opvoeding voor hun kinderen denken zij niet; vlak voor hun huwelijk maken zij even schoon schip, om er verder maar op los te leven, ‘als God in Frankrijk’ zou men in Nederland zeggen. Zelfs hun Paasplicht onderhouden velen niet. Zij vormen de massa en, in het beste geval, de nominale sterkte van de katholieke organisaties waarop men zich blind staart, maar die in feite aan de Kerk ontsnapt. Zij vormen, méér nog, de massa die gekneed wordt in de handen van anti-clericale volksmenners; zij zijn voorál degenen die zich er geen gewetensbezwaren van maken hun stem aan socialistische of communistische vakbonden en partijen te geven: zij zijn de slachtoffers van laïcisme en neutraliteit: hun Geloof is niet meer bezield door de Liefde.

De stellingname van de bisschoppen

Iedereen zal zich de moeilijkheden kunnen voorstellen die vooral de priesters maar ook de katholieke leken hebben op te lossen in de omgang met zulke water-en-wijn katholieken. Ook is het duidelijk dat de vraagstukken die naar aanleiding van deze drempelkatholieken naar voren komen in een oud katholiek land als Frankrijk, met zijn gevestigde tradities en zijn talrijke kerkprovincies, evenals de oplossingen die aan deze vraagstukken - rekening houdend met een afwezigheid van canonieke voorschriften - gegeven worden, van zeer groot belang zijn voor de gehele katholieke gemeenschap in ons oude Europa.

De Franse bisschoppen hebben de kwestie van de drempelkatholieken dan ook grondig bestudeerd. Rechtens is natuurlijk iedere bisschop heer in zijn eigen diocees en uitsluitend en alleen bevoegd om in zijn ambtsgebied de algemene wetten van de Kerk van Rome toe te passen. Maar bij gebrek aan zulke wetten zou men uiteenlopende oplossingen kunnen verwachten. Het bijzondere van de richtlijnen die de gezamenlijke bisschoppen hebben uitgestippeld bestaat dan ook hierin dat, bij afwezigheid van een formele canonieke wet betreffende de drempelkatholieken, normen werden vastgelegd voor álle Franse bisdommen, goedgekeurd door álle Franse bisschoppen, waarbij echter voldoende ruimte werd gelaten om iedere bisschop gelegenheid te geven die alge-

[p. 133]

mene normen aan- en toe te passen op de bijzondere situaties, mentaliteiten en gewoonten die ieder diocees eigen zijn en die dikwijls zeer ver uiteenlopen. Men is bijna geneigd te schrijven dat het Franse Episcopaat een legislatieve arbeid heeft verricht welke men veeleer uit Rome mocht verwachten.

Wij zullen hier niet in die details treden die allereerst de priesters betreffen bij de pastorale der Sacramenten. Zij zijn vervat in een Directorium van 79 artikelen en 3 annexen. De basis van dit directorium echter wordt gevormd door de onderscheiding van drempelkatholieken in 5 groepen:

1.	Drempelkatholieken die bij het verlangen van een Sacrament verklaren een van de wezenlijke voorwaarden der geldigheid niet te aanvaarden (b.v. de onontbindbaarheid van het huwelijk).
2.	Drempelkatholieken die niet tot de Sacramenten kunnen naderen omdat zij zich in een ongeoorloofde situatie bevinden (b.v. gescheiden en hertrouwde man of vrouw).
3.	Drempelkatholieken die hun kinderen ten Doop aanbieden of voor hen de Eerste H. Communie verlangen.
4.	Drempelkatholieken die een kerkelijk huwelijk wensen te sluiten.
5.	Drempelkatholieken die feitelijk alleen met Pasen die drempel naar binnen overschrijden.

Voor de vraagstukken, die bij deze vijf groepen optreden, doen de bisschoppen een oplossing aan de hand die ‘het juiste midden houdt tussen een categorische weigering van de Sacramenten en een aanvaarding zonder garanties’. De bisschoppen van Frankrijk hebben, ‘bijgestaan door de H. Geest en in een nauwe eenheid van gedachte en van leer met de Opperpriester te Rome’, de controverse in Frankrijk over de drempelkatholieken op een schitterende wijze opgelost.

Maar zien wij eerst door welke discussies tussen priesters en ook leken de weg werd gebaand tot deze beslissing van het Episcopaat.

Gestrengheid - inschikkelijkheid

Sinds lang kent men in Frankrijk twee groepen: de aanhangers der gestrengheid en die der inschikkelijkheid. Dat hier sprake kon zijn van twee groepen, zelfs van twee elkaar bestrijdende partijen die meenden, elk voor zich, de orthodoxie te bezitten, is alleszins begrijpelijk indien men zich herinnert, dat de Codex geen drempelkatholieken kent.

De aanhangers der gestrengheid waren van oordeel dat, om tot herchristianisering van uitgestrekte gebieden met drempelkatholieken (b.v. het departement Creuse) te komen, men de Sacramenten moest revaloriseren, d.w.z. de waarde der Sacramenten zo hoog moest stellen,

[p. 134]

dat alleen de goede, met ziel en lichaam practiserende katholieken zouden toegelaten worden. Alleen een herwaardering zou een einde kunnen maken aan sleur en conformisme. Het is niet mogelijk, zeiden de ‘strengen’, de Sacramenten toe te dienen of te laten toedienen aan mensen, die slechts gedreven worden door menselijk opzicht, familie-overwegingen enz. Zulke mensen beschouwen de Sacramenten als een zinloos en inhoudsloos ritueel waaraan men zo'n beetje moet deelnemen omdat 't zo hoort, vanwege de ‘standing’ enz. Zonder een strenge selectie vervalt Frankrijk van een reeds verregaande ontkerstening tot een volkomen verheidensing. Bovendien, aldus de strengen, is het voor het hart van de priester die zijn plicht getrouw wil zijn, een pijnlijke beklemming, de Sacramenten te moeten toedienen aan lieden waarvan hij, moreel genomen, overtuigd mag zijn dat zij morgen deserteurs der Kerk zullen worden.

De aanhangers der inschikkelijkheid kwamen tegen deze strenge opvatting op met een even sterke overtuiging en even soliede argumenten. ‘Je moet de lont niet doven zolang hij nog rookt’, zeiden zij. De zielenherder die een Doopsel weigert of een huwelijksinzegening, laadt een zware verantwoordelijkheid op zich. Hij jaagt dikwijls een hele familie voor lange jaren tegen de Kerk in het harnas. Waarom de goede wil van die drempelkatholieken die nog vasthouden aan de grote godsdienstige daden van het leven, veronachtzamen of minimiseren? Er is dikwijls heel veel moed, zo niet een werkelijk heroïsme, nodig om zich aan de druk van een bepaald milieu te onttrekken. Bovendien kan juist die druk, uitgeoefend door b.v. communistische of socialistische mede-arbeiders, de persoonlijke verantwoordelijkheid van de drempelkatholieken sterk verminderen.

Zoals 't vaak gebeurt bij dergelijke strijdvragen verloor men ook in deze controverse de eigenlijke hoofdzaak uit het oog. Het debat werd, vooral toen leken der Katholieke Actie er zich in gingen mengen, een dispuut over psychologische gesteldheden. En dit gebeurde ‘niet zonder gevaar van verwarringen en willekeurige toepassingen, onderworpen aan de neigingen, temperament en humeur van eenieder’, aldus de kerkelijke woordvoerder.

Gemeenschap en individu

Toen befaamde godgeleerden het dispuut (over de toelating der drempelkatholieken tot de Sacramenten) uit het moeras der psychologie op het hoger niveau der theologie hadden teruggetrokken, volgde nog een moeizame lijdensweg tengevolge van wrijvingen tussen hen die het Recht van de gemeenschap verdedigden en hen die opkwamen voor het

[p. 135]

Recht van het individu. De eerst genoemde verdedigers zeiden: Practisch is Frankrijk missieland geworden. Wij moeten dus de apostolaatsmethoden van de missionarissen gebruiken, d.w.z. eerst kleine, soliede, vurige gemeenschapskernen stichten en hoge eisen stellen om nieuwe individuen tot de kerkelijke gemeenschap en tot de Sacramenten toe te laten. We moeten helemaal opnieuw beginnen. Willen de drempelkatholieken tot zekere Sacramenten naderen, dan moeten zij eerst door hun gedrag tonen dat zij inderdaad volwaardige katholieken willen zijn.

Hun tegenstanders verklaarden: Het recht van het individu om het Doopsel te ontvangen staat in de Codex geschreven. Wat een verantwoordelijkheid laadt de priester op zich door dit Doopsel te weigeren in de veronderstelling of zelfs morele overtuiging, dat de dopeling nooit een practiserend katholiek zal worden omdat zijn ouders (eventueel peter en meter) drempelkatholieken zijn! De kerkelijke huwelijkszegening en het getuigenis van pastoor en twee getuigen weigeren aan een paartje, van wie men slechts meent te mogen veronderstellen dat zij de onontbindbaarheid van hun huwelijk niet aanvaarden, is een zeer ernstige aangelegenheid, want alleen de formeel uitgedrukte weigering der onontbindbaarheid is een huwelijksbeletsel.

Evangelisering en liturgie

Met de argumenten vóór en tégen gemeenschap en individu bleek de kwestie geenszins uitgeput. Een nieuw en soms heftig debat ontstond over de toelating van de drempelkatholieken tot de Sacramenten toen sommigen beweerden: Wij kunnen nimmer tot een vuriger parochiegemeenschap komen door een strengere reglementering van de toelating tot de Sacramenten of door deze toenadering te forceren. Laten wij toch oppassen voor het z.g. sacramentalisme: wij zouden van de drop in de regen terecht komen. Wat wij voor alles nodig hebben is de evangelisering van Frankrijk door de Katholieke Actie en door een intensieve missioneringsarbeid. Het sociaal conformistisch katholicisme kan slechts verdwijnen door de nadruk te leggen op de beoefening van de naastenliefde en het theologale deugdleven.

Hiertegen kwamen de liturgisten in verzet. Zij zeiden: de vruchtbaarste en meest welsprekende evangelisering van Frankrijk geschiedt niet door de Katholieke Actie, maar door het getuigenis van een vurige gemeenschap die nauw geschaard staat rond de H. Eucharistie, Bron der Liefde en Centrum der sacramentele orde. Alleen door de liturgie te verlevendigen kunnen wij de drempelkatholieken naar binnen trekken. Niet de leken van de Katholieke Actie hebben het in hun hand een einde te maken aan het nominale katholicisme maar de priesters.

[p. 136]

En zo verliepen deze debatten over de mensen op der Kerke drempel tussen priesters en lekenapostelen en kenden diverse vormen. Maar vóór- en tegenstanders van elk dier vormen kwamen tenminste hierin overeen, dat zij eenstemmig van oordeel waren dat alléén de Kerkelijke Hierarchie de juiste weg kon aanwijzen. En dit is nu gebeurd.

De bisschoppen spreken

Het Franse Episcopaat aanvaardt noch de tegenstelling strengheid-inschikkelijkheid, noch de tegenstelling die sommigen wilden zien tussen de rechten der gemeenschap en de rechten van de individuen, noch de tegenstelling tussen evangelisering en een uitsluitende of overdreven toevlucht tot de liturgie en de Sacramenten. De Franse bisschoppen staan verre van al deze tegenstellingen, overschrijden ze en geven richtlijnen aan die wij zouden kunnen samenvatten onder deze titel: een grote beweging tot sacramentele evangelisering.

Het Franse Episcopaat is inderdaad van mening, dat het probleem der drempelkatholieken slechts definitief kan opgelost worden door het ontketenen van een grote beweging tot sacramentele en liturgische evangelisering waaraan zowel de priesters als de katholieke leken dienen deel te nemen. Het geeft daarvoor drie vormen aan die tegelijkertijd gevolgd kunnen en moeten worden. De beide eerste vormen van deze beweging betreffen de priesters, n.l. het onderricht van de gelovigen dat gegeven moet worden bij het verrichten van de liturgische functie waardoor de priester de Sacramenten toedient. Vervolgens de opvoeding van het katholieke bewustzijn, als reactie tegen het formalisme, de routine, het pharizeïsme, de bijgelovige neigingen en de zin voor uitsluitend uiterlijke riten.

De derde vorm betreft niet alleen de priesters, maar vooral de leken. En omdat de bisschoppen bij monde van hun officiële woordvoerder en in een rapport, door allen goedgekeurd, daarbij enige hartige woorden te zeggen hadden aan de leden van de Katholieke Actie in Frankrijk, zullen wij deze vorm van sacramentele evangelisering, vooral dus bestemd voor de leken, uitvoeriger bespreken.

Balans der Katholieke Actie

De bisschoppen verlangen van de katholieke leken een bezieling der katholieke gemeenschap. Alle gelovigen moeten de hand in eigen boezem steken, zich opwekken, zich dieper bewust worden en ernstiger rekenschap geven van persoonlijke verantwoordelijkheid tegenover hun broeders op der Kerke drempel. Een onderzoek in de parochie heeft uitgewezen, dat de katholieken minder vaak biechten en minder vaak

[p. 137]

ter H. Tafel naderen dan voor enkele jaren. De oorzaken hiervan, aldus de kerkelijke woordvoerder, zijn zowel van moreel-godsdienstige als van sociale aard. Maar er is nog een andere oorzaak.

‘Ofschoon het ongetwijfeld waar is, verklaren de bisschoppen, dat prachtige apostelen van de Katholieke Actie de grootheid ontdekt en de vruchtbaarheid ondervonden hebben van het Eucharistisch Mysterie, moeten Wij niettemin erkennen, dat in het algemeen de bewegingen en groepen der Katholieke Actie hun leden veel meer georiënteerd hebben op de kerstening van het profane leven dan op een sacramenteel leven. Dit is trouwens begrijpelijk, want het uitdragen van de christelijke liefde in het wereldse milieu en het profane leven was hun eigen doel en object. Zij hebben veel christenen geleerd om niet tevreden te zijn met het stellen van de godsdienstige daden van de cultus, maar de liefde voor Christus in hun menselijk leven te doen doordringen. Deze vooruitgang moet als een blijvende verovering en winst der Katholieke Actie geconsolideerd worden’.

Toch zijn de bisschoppen van mening, ‘dat men zich hier bevindt op een gevaarlijk keerpunt, vol consequenties voor de toekomst van het christelijk leven in Frankrijk. Door hun reactie op het illogisme, op de rituele routine en op het conformisme van hen die zij de “practiserende” katholieken noemen, alsmede door de noodzaak de nadruk te leggen op de naastenliefde in het profane leven, zijn nu de leden van de Katholieke Actie er menigmaal toe gekomen om het sacramentele leven te vergeten, te minimiseren of te verwaarlozen’. Het is zeker erg als een lid der Katholieke Actie geen tijd heeft om tot de Sacramenten te naderen omdat zijn apostolische taak hem elders roept. Het is erger als een lid van de Katholieke Actie meent, dat zijn activiteit in de profane wereld belangrijker is dan een veelvuldig ontvangen der Sacramenten. Heeft het H. Officie niet juist een dergelijke tendens in de Italiaanse Sociale Actie afgekeurd?

Katholieke Actie zonder sacramenteel leven vervalt tot naturalistisch activisme

Het zij ons toegestaan te constateren, dat de Franse bisschoppen in hun bestudeerd rapport bevestigen hetgeen wij elders schreven¹⁾. De analyse van zekere tendenzen in de Franse Katholieke Actie werd ons in Nederland nogal kwalijk genomen door commentatoren, die blijkbaar niet over het voordeel van onze gunstige observatiepost kunnen beschikken. De bisschoppen bevestigen nu, ‘dat de Katholieke Actie op menige plaats en dikwijls geprobeerd heeft het culturele en het aposto-

1) Progressiviteit en andere tendenzen, Foreholte 1950.

[p. 138]

lische aspect van het christelijk leven te scheiden en er zelfs een tegenstelling van te maken’. Zij bevestigen, ‘dat men de smartelijke ondervinding heeft opgedaan van de waarheid, dat een apostolische Katholieke Actie die haar inspiratie niet put uit de bron der Sacramenten of die, vroeg of laat, niet leidt tot het sacramentele leven, snel tot onmacht vervalt en terecht komt in een naturalistisch activisme’. Zij bevestigen, ‘dat sommige leden van de Katholieke Actie menen dat een apostolische geest beter tot uitdrukking te brengen is door deelname aan het leven van de profane massa, dan door de Sacramenten te ontvangen of deel te nemen aan de uitingen van de katholieke cultus’. De bisschoppen verklaren tenslotte, dat die tendenzen in de Katholieke Actie ‘de motieven waren op grond waarvan zekere pastoors geen Katholieke Actie in hun parochie dulden. Waarom bewegingen aanmoedigen die onze jongeren practisch van het parochiële leven verwijderen’.

Sacramenten en Katholieke Actie

De Franse bisschoppen verlangen derhalve van alle gelovigen en op de eerste plaats van de leden der Katholieke Actie een ‘terugkeer tot de Sacramenten’. Zij leggen een bijzondere nadruk op de verhouding tussen deze terugkeer en de activiteit die door de Katholieke Actie ontplooid wordt. Zij wensen geen herleving van het z.g. sacramentalisme, evenmin als een vermindering of een veronachtzaming van de eigenlijke apostolische taak der Katholieke Actie in het profane leven. Het inniger sacramenteel leven waartoe de bisschoppen oproepen moet gepaard gaan met de missionering van Frankrijk. Een intensiever sacramenteel leven komt niet in plaats van de Katholieke Actie, maar voltooid deze actie en verzekert haar een diepere, meer bovennatuurlijke daadwerkelijkheid.

Bij deze nieuwe oriëntatie van het apostolaat der leken geven de bisschoppen enkele practische voorbeelden. De apostelen van de parochiële verenigingen en van de Vrouwen-liga zouden zich kunnen belasten met het allereerste onderricht van hen, die in een bepaalde buurt of stadswijk als drempelkatholieken een Sacrament wensen te ontvangen. De vaders en moeders in de Katholieke Actie zouden de kinderen van drempelkatholieke ouders uit hun straat of buurt rond zich kunnen verzamelen om catechismusles te geven en de kinderen voor te bereiden op hun eerste H. Communie. De jongens en meisjes van de Kajottersbeweging zouden moderne catechisten kunnen zijn voor hen, die op Zondag de H. Mis niet bijwonen of die niet tot de Sacramenten kunnen naderen.

De bisschoppen stellen ook voor, dat de leden der Katholieke Actie

[p. 139]

zich bereid verklaren peter of meter in de ware zin der Kerk te zijn bij het Doopsel van die kinderen wier ouders, peter of meter, drempelkatholieken zijn en dus slechts figuranten bij een doopplechtigheid. De leden, die zich hiertoe bereid verklaren, zouden dus voor God verantwoordelijkheid dragen voor de katholieke opvoeding van genoemde kinderen. Er dient een einde gemaakt, zeggen de bisschoppen, aan die navrante gewoonte om, als er geen peter of meter aanwezig is, de hulp van de koster of suisse voor die functie maar in te roepen.

Een gewaagde vergelijking

Met de leden van de Katholieke Actie zijn ook alle andere gelovigen verantwoordelijk om de Evangelische Boodschap van Christus in een vurig sacramenteel leven onder het Franse volk uit te dragen. Het uur is gekomen, verklaren de Franse bisschoppen, dat iedere christen getuigenis moet afleggen van de waarheid van Christus. Iedere katholiek moet zich maken tot boodschapper van de Waarheid, tot apostel van de sacramentele evangelisering.

In de betreffende passage van hun rapport wagen de Franse bisschoppen - wel voor de eerste keer in de geschiedenis van de Oudste Dochter der Kerk - een stoute vergelijking met andere apostelen en propagandisten.

‘Protestanten, aanhangers van secten als de Getuigen van Jehovah en de leden van het Leger des Heils dragen met een indrukwekkende overtuiging, zonder menselijk opzicht, hun leer uit in raadhuiszalen, publieke gelegenheden en in bezoeken van huis tot huis. En zouden onze katholieken dit niet doen?²⁾. Zeker, Wij kunnen niet van allen verlangen zó doorkneed te zijn in de leer, dat zij in staat zijn de katholieke leer voor te houden en met kennis van zaken te verdedigen. Maar wat Wij van allen zouden moeten verkrijgen - en vooral van de vechtjassen der Katholieke Actie - dank zij een wel georganiseerde sacramentaire catechese, dat is, dat allen in staat zijn rekenschap te geven van die daden, waardoor zij in het publiek hun Geloof belijden, bereid om aan anderen uit te leggen wat zij in het sacramentele leven aan Licht, Kracht en Steun voor iedere dag ontvangen, ondanks alle zwakheden....’.

Mensen op der Kerke drempel: een nieuw vraagstuk in een oud katholiek land waaraan een moderne oplossing gegeven zal worden dank zij beproefde middelen.

2) Ere wie ere toekomt. Vermelden wij dat de “Liga van het H. Evangelie” sinds vele jaren reeds uiteenzettingen geeft van de katholieke leer in openbare gelegenheden te Parijs, zoals café's, restaurants enz.