Streven. Jaargang 6

Brief uit Londen

DAAGS na het huwelijk van de heer Anthony Eden, Brits Minister van Buitenlandse Zaken, publiceerde het Anglicaanse (of, zoals men het ook noemt, het Anglo-katholieke) weekblad The Church Times een beschouwing daarover onder de titel ‘Changing Standards’ (Veranderde Maatstaven). Ik zal er aanstonds enkele zinnen uit aanhalen. Eerst zij er aan herinnerd dat de heer Eden in 1950 bij rechterlijke uitspraak de echtscheiding verkreeg. Hij was partie lésée doordat zijn echtgenote, met wie hij in 1923 was gehuwd, hem had verlaten en naar de Verenigde Staten was vertrokken waar zij thans nog verblijft. Daarom kon de Church Times schrijven: ‘Over het huwelijk van de Minister van Buitenlandse Zaken, terwijl zijn eerste echtgenote nog in leven is, kan niet zonder enig commentaar worden heengestapt. Mr. Eden's privé leven is een persoonlijke aangelegenheid, niet minder voor hem dan voor iemand anders. Doch een vooraanstaande positie in het openbaar leven geeft natuurlijkerwijs een speciaal relief aan privé-gedragingen. Ongeveer een generatie geleden zou een Minister van Buitenlandse Zaken (die zeer vermoedelijk vroeg of laat Eerste Minister zal worden) zich verplicht hebben gevoeld te kiezen tussen zijn politieke loopbaan en zo'n tweede huwelijk. Alles samengenomen is het nauwelijks zestien jaar geleden’, ging het weekblad verder, ‘dat een heersende vorst gedwongen werd een ongelukkige keus van gelijke aard te doen: tussen zijn huwelijk en de troon’.

[p. 70]

En zo vervolgde het Anglicaanse weekblad:

‘Mr. Eden's handelwijs deze week (evenals de verkiezing, zonder precedent, van een gescheiden man tot Democratisch candidaat voor de presidentskeuze in de Verenigde Staten) toont aan in welke mate de openbare mening in dit opzicht ten kwade is geëvolueerd, zelfs sinds 1936’.

* * *

Deze en andere bedenkingen van de Church Times werden door de Britse pers uitvoerig, en doorgaans schamper becommentariseerd. Minder door Eden's politieke vrienden - de Lord Beaverbrook-pers uitgezonderd - dan door de Liberale en Labour bladen. Deze zijn er opvallend scherp tegen in gegaan. Met al dan niet gefingeerde verontwaardiging werd vooral storm gelopen tegen de naar mijn mening ietwat ongelukkige zinspeling op de troonsafstand van Koning Edward VIII, de huidige Hertog van Windsor, voor wie de Britten een diep maar zelden uitgesproken ‘zwak’ blijven koesteren. Terwijl de officieuse Times en ernstige Zondagskranten als The Observer en The Sunday Times het stuk gewoonweg negeerden, verkoos de Liberale en non-Conformistische Manchester Guardian het oorlogspad te betreden met een artikel getiteld ‘Onverdraagzaamheid’. De krant viel o.a. vooral over het woordje ‘heidense wereld’ dat door de Church Times was gebruikt, en schreef dat bij het lezen van een dergelijke commentaar ‘de meesten onzer zich eerder gelukkig zullen voelen tot een “heidense generatie” te behoren als er daarbuiten geen ander alternatief bestaat dan de wet van een onverdraagzaam clerikalisme dat - de seculiere wetgeving ten spijt - tot het aanvaarden van zijn enge beginselen dwingt’.

Excerpten uit andere bladen zal ik de lezer besparen. Te meer daar ik er op wil wijzen hoe buitengewoon gereserveerd en delicaat de Britse katholieke pers in dit verband is geweest. De gewraake zinspeling op het huwelijk van de Hertog van Windsor werd er buiten beschouwing gelaten. Over 't algemeen hebben The Universe, The Tablet en The Catholic Times er zich toe bepaald te beklemtoonen dat het Anglicaanse weekblad het niet op de persoon van de Minister had gemunt, en te wijzen op de heersende geestesverwarring. The Universe b.v. tekende aan: ‘Wat in strijd is met de allerelementairste definitie van het Christendom, is de stelling dat zedelijke maatstaven worden vastgesteld door de “publieke opinie” van een bepaalde periode en dat de onbetwijfelbare woorden van God-zelf als clerikalisme kunnen afgewezen worden’.

‘Voor de rest’, schreef The Universe nog, ‘moeten we erkennen dat de veronderstelling dat politieke personen de dogmatische leer van het Christendom nog aanvaarden, niet langer houdbaar is en, naar menselijke berekening, in onze tijd vermoedelijk niet meer mogelijk zal zijn. Toch moet worden toegegeven dat de verandering minder drastisch is dan ze schijnt te zijn, daar het Victoriaanse tijdperk reeds zeer veel zuiver formalistisch Christendom heeft gekend. Naar onze mening’, aldus besluit het blad, ‘zou de aanslag op de goede smaak gepleegd nog zoveel erger zijn geweest indien er, in plaats van de burgerlijke plechtigheid, in een kerkgebouw op plechtige wijze woorden waren voorgelezen die klaarblijkelijk alle toepasselijkheid zouden gemist hebben’.

Van zijn kant schreef The Tablet:

‘In wezen heeft de Church Times geschreven dat we er ons niet al te zeer over moeten verwonderen wanneer de echtscheiding zich openbaart in alle kringen, hogere en lagere, van een maatschappij die haar zozeer heeft begunstigd. Dat is de werkelijke toestand en Mr. Eden is feitelijk de derde minister die gedivorceerd is (alles samengenomen zijn het er vier, H.v.d.P.) in Mr. Churchill's huidig kabinet. Wie in het historisch Christendom gelooft heeft het recht goede nota te nemen van hetgeen er is gebeurd en het te betreuren’.

De conclusie van het stuk is alleszins merkwaardig en van bijzonder belang (ook buiten de aangelegenheid van Mr. Eden's huwelijk om) daar het in weinig woorden de houding en positie bepaalt van de Katholieken in het Britse staatsleven van

[p. 71]

vandaag: ‘Zij (dat zijn zij die in het historisch Christendom geloven) mogen hun burgerlijke medewerking niet ontzeggen aan hen die niet-Christenen zijn. Modern Engeland is een liberale staat met een gemengde samenleving, waarin mensen van de meest uiteenlopende en tegenstrijdige opvattingen op religieus, wijsgerig en moreel gebied, toch moeten samenwonen en gewikkeld zijn in allerlei vormen van vruchtbare samenwerking ten bate van het algemeen welzijn.... En moderne politieke partijen die zo uitgebreid zijn dat ze iets weg hebben van coalities, moeten mensen van allerlei slag omvatten. De Katholieken mogen hun medewerking niet ontzeggen aan moderne vrijzinnigen en deze laatsten zouden even inschikkelijk moeten zijn om met de Katholieken samen te werken. In de meerderheid der Europese landen is het geloofsonderscheid in de schoot van eenzelfde partij een onmogelijkheid. Hier, in Groot-Brittannië, is het traditie. Het is waar dat vroeger diep in het hart van de Conservatieve partij een opvatting nopens Kerk en Staat heerste die nog vandaag voortwoekert in plaatselijke secties en die zich lange tijd heeft verzet tegen het aanvaarden van Katholieke candidaten voor het parlement. Het katholieke standpunt luidt dat in het hedendaagse Engeland de test voor dergelijke candidaturen een zuiver burgerlijke moet zijn: de geschiktheid van een man om op efficiënte wijze een kiesdistrict te vertegenwoordigen en deel te nemen aan het praktisch werk van de wetgevende macht’. ‘Maar’, vervolgt het blad, ‘we geloven inderdaad dat een verstandige beoordeling van de fundamentele aangelegenheden van groot belang is voor het staatsleiderschap. Theologische en morele vergissingen uiten zich door een verkeerd politiek optreden’.

The Catholic Times, ten slotte, wierp de vraag op of die scherpe reactie ‘geen interne protestantse aanval op de Anglo-Katholieke stroming’ was. - We zullen aanstonds zien dat die vraag méér dan verantwoord is. Eerst willen we echter nog een paar punten in verband met het huwelijk van de heer Eden wat nader toelichten.

a. De Anglicaanse kerk blijft principieel tegen echtscheiding, en meer bepaald tegen het hertrouwen van gescheiden persoonen gekant. Dr Fisher, volgens Anglicaanse berekening de 99ste Aartsbisschop van Canterbury (volgens de katholieke opvatting is de aartsbisschoppelijke zetel vacant sinds de dood van Reginald Kardinaal Pole, in 1558) en Primaat van de Anglicaanse kerk, heeft dat nog dezer dagen met nadruk beklemtoond. Het is trouwens bekend dat hij aan de heer Eden de kerkelijke huwelijksplechtigheid heeft geweigerd, ofschoon de Rt. Hon. Winston S. Churchill, oom van de bruid en Groot-Brittannië's Eerste Minister er hem uitdrukkelijk om had verzocht. - Toch heerst er op dat gebied grote verdeeldheid in de rangen van de Anglicaanse kerk. Men treft er twee machtige fracties aan: de z.g. High Church, of Anglo-Katholieken, die op het ogenblik in de kerkraad in de meerderheid zijn, en de z.g. Low Church, die veel verder van het Katholicisme verwijderd staat en sterker naar het Protestantisme overhelt. Die Low Church - men verwarre haar niet met de z.g. English Free Churches: de Methodisten, de Presbyterianen, etc. - is weliswaar geen kerk op zichzelf. In wezen groepeert men onder die naam de meest anti-Rooms gezinde Anglicanen, en dikwijls staan geestelijken van die richting aan gescheiden personen het voorrecht toe van een kerkelijk huwelijk, vooral aan de verongelijkte partij. Zij beweren dat in dergelijke gevallen de geestelijke het recht heeft over het geval te oordelen en te handelen naar de stem van zijn geweten.

b. De ‘ruimdenkendheid’ inzake echtscheiding is in politieke kringen niet zo algemeen als het wel schijnt. De Conservatieve candidaat voor een kiesdistrict in een noordelijke provincie trok zich onlangs terug, omdat hij als partie lésée in een echtscheidingsproces was betrokken, wat, naar zijn mening, de partij niet ten goede kon komen.

c. Minder bekend is dat Mr. Edens bruid, voorheen Miss Clarissa Spencer Churchill, van huize uit Rooms Katholiek is. Haar moeder behoorde tot de Abingdon familie die tot de meest toegewijde en meest aristocratische katholieke families van het land wordt gerekend. Sinds verscheidene jaren helde Miss Churchill evenwel

[p. 72]

meer en meer over naar het Anglicanisme, het geloof van haar familie langs vaders zijde.

d. De politieke gevolgen van dit Eden-Churchill huwelijk kunnen verstrekkend zijn. Volgens de Engelse parlementaire gebruiken is een Minister van Buitenlandse Zaken voorbestemd om vroeg of laat Eerste Minister te worden. Zijn huwelijk met een Churchill maakt nu meteen van Eden de meer dan waarschijnlijke opvolger van Churchill als leider van de Conservatieve partij. De steun van de Churchill-fractie schijnt hem van nu af reeds onvoorwaardelijk verzekerd te zijn.

* * *

Ik maakte boven reeds melding van de vraag opgeworpen door The Catholic Times: ‘Is die scherpe reactie een interne protestantse aanval op de Anglo-Katholieke stroming?’ - Zonder die vraag positief te willen beantwoorden, wens ik er nochtans op te wijzen dat reeds enkele maanden voor dezen een reactie in die zin was ingezet. Ze werd o.m. belichaamd in een organisatie die zich de ‘Protestantse Actie’ noemt. Deze heeft reeds bij herhaling door woord en daad gereageerd op en geprotesteerd tegen hetgeen ze ‘de afgodische eredienst van de Mis’ noemt. De groep beweert eveneens dat het semi-katholieke mislezen van de Anglo-Katholieken (d.z. de aanhangers van de High Church) niet alleen afgodisch is, doch tevens onwettig. Protestbetogingen hebben reeds in ruim vijftig Anglicaanse kerken in en rond Londen plaats gegrepen.

* * *

Eigenlijk wordt de strijd tussen High en Low Church reeds sedert ongeveer een eeuw in de schoot van de Anglicaanse kerk gevoerd. De voorganger van bovenvermelde Dr Fisher, Aartsbisschop Temple, was een militant Low Churchman die het protestants karakter van de Anglicaanse kerk beklemtoonde. Diens voorganger, Aartsbisschop Lang, was evenwel een uitgesproken Anglo-Katholiek. Dr Fisher, de huidige titularis en Primaat van de Anglicaanse kerk, kunnen we 't best bestempelen als een man die probeert de beide fracties in evenwicht te houden. Van zichzelf heeft hij reeds meermalen getuigd: ‘I am a central churchman’. Zijn schipperende houding wordt op treffende wijs belicht door het feit dat hij, hoe zeer het hem ook ter harte gaat, tot nu toe geen enkele actie heeft ondernomen tegen de extremistische bisschop van Birmingham die een groot deel van het Credo verwerpt, en evenmin tegen de beroemde en beruchte ‘Rode Deken van Canterbury’, de uitgesproken communist Dr Hewlett Johnson. De huidige Primaat tracht dus de Anglicaanse kerk het midden te doen houden tussen Rome en Genève, doch terzelfdertijd wil hij ook een vriendschappelijke verstandhouding handhaven tussen haar en de andere geloofsbelijdenissen.

In diezelfde geest (eigenlijk zo typisch Engels) van behoudzucht en soepelheid tegelijk stuurt Dr Fisher eveneens aan op een wijziging in de betrekkingen tussen Kerk en Staat. Het compromis dat hij op het oog heeft (en dat ook wordt nagestreefd door de Commissie die in 1949 door de Anglicaanse kerk met de studie van het onderwerp werd belast) komt hierop neer dat aan de geestelijkheid de effectieve vrijheid zou worden toegekend om de kerkelijke aangelegenheden zelf te beredderen, terwijl de staat, althans in naam, het oppertoezicht zou blijven uitoefenen.

Bij de beoordeling van Britse toestanden is het wenselijk met deze verschillende elementen, stromingen en nuances rekening te houden.

* * *

Hoezeer de positie van de Katholieken in de Britse samenleving sinds de zestiende eeuw is gewijzigd (dat is dus in de periode die ligt tussen de regering van Koningin Elizabeth I en de thans regerende Elizabeth II), blijkt uit allerlei kleine doch daarom lang niet onbeduidende feiten. Om enige voorbeelden te noemen: Enkele maanden geleden bracht de uitgave van het boek John Gerard - The Autobiography of an Elizabethan (uit het Latijn vertaald door Philip Caraman S.J. met een inleiding van Graham Greene - Uitg. Longmans, Green) ons in herinnering hoe de ‘Engelse

[p. 73]

Missie’ van de Paters Jezuïeten in de XVIe eeuw haar apostolaat in het Elizabethaanse Engeland slechts kon uitoefenen in omstandigheden die een onthutsende overeenkomst vertonen met de methodes, moeilijkheden, gevaren en het lijden van de ondergrondse bewegingen tijdens de afgelopen wereldoorlog. In die dagen was het voldoende van ‘Jezuïetisme’ te worden verdacht om gearresteerd, gefolterd en in talrijke gevallen terechtgesteld te worden. Als zendeling van de Missie wist Pater Gerard S.J. er van mee te spreken. Heden ten dage is Pater M.C. D'Arcy S.J., van 1945 tot 1950 Hoofd van de Engelse ordensprovincie, een zeer gevierd en beluisterd radiospreker, vooral in het zo voortreffelijke Third Programma van de BBC. En zijn lezingen worden niet alleen uitgezonden en beluisterd, ze worden ook gedrukt in The Listener, het weekblad van de BBC waarin de beste radioteksten worden gepubliceerd.

Dergelijke tegenstellingen zijn lang geen uitzondering. Ik denk aan een ander recent boek, Blundell's Diary and Letter Book, 1702-1728. Het werd uitgegeven door de University Press van Liverpool terwijl de tekst was verzorgd door Margaret Blundell. De familie Blundell was en is een katholieke familie en dit boek van ruim 250 blz. is een treffend bewijs van de aanhoudende moeilijkheden, plagerijen, vervolgingen en boeten die de katholieken nog in de XVIIIe eeuw te verduren hadden; de boeten alleen waren al voldoende om een familie in de kortst mogelijke tijd financieel te ruïneren. Nog in het jaar 1700 werd een ‘Wet ter verdere voorkoming van de groei van de Papisterij’ uitgevaardigd. Op grond van die wet wachtte b.v. een priester die op mislezen werd betrapt levenslange gevangenis.... - En daartegenover: onlangs werd de middeleeuwse parochiekerk (met een ronde toren uit de XIIe eeuw) te Hengrave, in het Graafschap Suffolk, tegelijk met de vorstelijke Hengrave Hall door de Zusters van Maria Hemelvaart aangekocht. Het is de eerste middeleeuwse parochiekerk die sinds de afscheuring van Rome, opnieuw een katholieke bestemming krijgt. (In 't voorbijgaan zij gezegd dat Pater William Wright S.J., een lid van bovenvermelde ‘Engelse Missie’, er in 1607 werd gearresteerd). Het proces van weder in bezitneming door Katholieken van in de XVIe eeuw verbeurd verklaarde kloostergebouwen is reeds veel verder gevorderd. Bijna een vijftigtal hebben hun oorspronkelijke bestemming weer teruggekregen. Wie evenwel de twee fraaie en leerrijke Maps of Monastic Britain, opgesteld door de nationale Cartografische Dienst, raadpleegt, of het prachtalbum Monastic Sites from the Air door David Knowles en J.K. St Joseph (Uitg. Cambridge University Press), zal aanstonds kunnen vaststellen dat het getal vijftig slechts een minimale fractie uitmaakt van het grote aantal religieuse huizen die Groot-Brittannië eertijds heeft gekend.

* * *

Glyndebourne en het Festival voor Muziek en Drama te Edinburg hebben ook dit jaar aangetoond dat er op het gebied van muziek en opera iets aan 't roeren is in dit land. Anderzijds moet evenwel worden aangestipt dat de opzet van een ‘G.B. Shaw Fonds’ een vreeslijk fiasco is geworden. De promotors hadden gehoopt een bedrag van omtrent 250.000 pond samen te brengen. Ze hebben niet eens 1.000 pond bijeen kunnen brengen en Shaw's woning te Ayot St. Lawrence, dat bestemd werd tot Shaw Museum, zal vermoedelijk verhuurd worden. Shaw schonk het weliswaar aan de National Trust doch hij verzuimde uit zijn aanzienlijk fortuin de nodige gelden te beleggen voor het onderhoud van ‘Shaw's Corner’. Wordt het huis verhuurd, dan zal de nieuwe bewoner een gedeelte ervan als een gereduceerd ‘Shaw Museum’ moeten onderhouden. Die onverschilligheid is niet makkelijk te verklaren, en wel des te minder daar Shaw's toneelstukken, telkens wanneer ze opgevoerd worden, nog steeds tjokvolle zalen trekken!

* * *

Een uitvoerige briefwisseling is in de afgelopen weken en maanden gevoerd over het vraagstuk van de letterkundige in de hedendaagse samenleving en de zware tol die hem door de ontvanger der belastingen wordt gevraagd. De belasting op het inkomen is inderdaad in Groot-Brittannië, zoals U weet, zeer hoog. Misschien zal men

[p. 74]

er in slagen aan de hand van die briefwisseling een min of meer begunstigde status voor de letterkundige uit te werken (meteen zouden de andere scheppende kunstenaars er van profiteren). Het Ministerie van Financiën schijnt tegenover die gedachte welwillend te staan. De kwestie is, hoe zoiets kan worden verwezenlijkt zonder dat aanstonds ook andere groepen van de samenleving op een begunstigd belastingstelsel zullen aandringen? Het probleem van de letterkundige is trouwens op lange na niet enkel een vraagstuk van belastingen. Veel ernstiger voor de jonge schrijver is het feit dat er zo weinig letterkundige publicaties bestaan. Wat verschijnt wordt door de oudere garde op sleeptouw genomen. Publicaties als b.v. Horizon, New Writing, etc. die men als Avant-Garde zou kunnen betitelen, hebben de geest gegeven toen de onkosten twee jaar geleden zo schrikbarend zijn gestegen. Toch heb ik de indruk dat de Engelse schrijver de zaken een beetje te zwartgallig ziet. Vergeleken met de toestand in de Nederlanden is het auteurschap in dit land ‘een prinselijk avontuur’! Zelfs de poëzie heeft een arbeidsveld dat de Nederlandstalige dichters kan doen watertanden. Nagenoeg alle weekbladen en verschillende Zondagsbladen publiceren regelmatig gedichten. En in een land waar uitgaven bestaan als ‘The Penguin Poets’ (Penguin Uitgaven, met telkens een oplage van minstens 50.000 exemplaren) en de zo keurig verzorgde maandelijkse ‘Poems in Pamphlet’ (Hand and Flower Press, hoofdzakelijk, zoniet uitsluitend aan het werk van jongeren gewijd en verkocht tegen de prijs van één shilling), etc. is de dichter nu juist geen banneling van de maatschappij!

* * *

De zomermaanden zijn verstreken zonder opvallende gebeurtenissen op het gebied van de literatuur, Charles Morgan's nieuwe toneelwerk The River Line met een introductie On Transcending the Age of Violence - Uitg. Macmillan - en T.W. Ramsey's prachtige Engelse bewerking van Il Paradiso van Dante - Uitg. Hand and Flower Press -, misschien uitgezonderd. Ook op dat van de plastische kunsten, hoewel we toch de indrukwekkende tentoonstelling van tekeningen van da Vinci in de Royal Academy niet mogen vergeten. Daarentegen heeft de kunstmonografie veel goeds gebracht, vooral wat betreft de aesthetische verhandelingen. Wij vermelden de luxueuse uitgave Art and Everyman - A Basis for Appreciation door Margaret H. Bulley (in twee delen, met rond 800 illustraties, uitgegeven door Batsford); de History of the World's Art door Hermann Leict (Uitg. George Allen and Unwin); A Background for Beauty, door Arnold Silcock (Uitg. Melrose); Herbert Read's A Philosophy of Modern Art (Faber and Faber) en Ludwig Goldscheider's Towards Modern Art - or King's Solomon Picture Book; Unknown Renaissance Portraits en Van Eyck door Ludwig van Baldass (alle drie: Phaidon Press). Verder een nogal uitvoerige da Vinci-literatuur waarvan de belangrijkste zijn: Leonardo da Vinci door Sir Kenneth Clark (Cambridge University Press) en de vrij onverwachte Leonardo da Vinci - Landscapes and Plants, door Ludwig Goldscheider (Phaidon Press).

* * *

Ten slotte nog het volgende: met grote belangstelling is deze zomer de 80ste verjaardag gevierd van de filosoof Bertrand Russell en van de schrijver-caricaturist Sir Max Beerbohm, de ‘incomparable Max’ zoals G.B. Shaw hem bestempelde. De verjaardag van de eerste viel samen met het verschijnen van zijn nieuwste maar lang niet zijn belangrijkste boek The Impact of Science on Society (Uitg. Allen and Unwin) en die van de tweede met de herdruk (in de populaire Penguin uitgave) van Beerbohm's sprankelende fantasie op het Edward-se Oxford en de romantische liefde: Zuleika Dobson. Alles bij elkaar genomen steekt er misschien méér levenswijsheid in dit hoogst amusante boek dan in het eerste!

Hugo van de Perre

St Peter's Square 31,

London, W 6