Streven. Jaargang 5

[p. 458]

Brief uit Rome
Giordano Bruno en de progressieve democratie

NOG steeds wordt die heerlijke Campo dei Fiori ontluisterd door het beeld van Giordano Bruno, ook al is het aesthetisch zeker niet lelijk te noemen. Maar het vloekt in ander opzicht met zijn omgeving, waar het al op even vreemde wijze terecht is gekomen als Pilatus in het Credo.

Giordano Bruno immers was een ketters en zedeloos Dominicaner monnik, die hier in 1600 op bevel van de inquisitie werd verbrand en wiens geschriften volgens de formulering van Z. Em. Kardinaal de Jong ‘vol zijn van godslasteringen, obsceniteiten en hartstochtelijke, honende haat tegen Kerk en Christendom’. Dit is dan tevens de reden, waarom hij door latere vrijdenkers verheerlijkt is als hun ‘patroon’ en waarom dezen in 1887 op de plaats van zijn terechtstelling genoemd beeld hebben opgericht.

Rond de figuur van deze Giordano Bruno heeft zich voor enige tijd een interessante polemiek afgespeeld tussen Monseigneur Francesco Olgiati enerzijds en het hoofd van de Italiaanse communisten, P. Togliatti anderzijds, die daarbij gesecundeerd werd door professor Antonio Banfi, docent aan de staats-universiteit te Milaan. Wij zullen deze polemiek laten voor wat zij is en vermelden alleen, dat zij gevoerd werd in het communistisch tijdschrift ‘Rinascita’ en het katholieke maandblad ‘Vita e Pensiero’. Wie zich terzake wil oriënteren, vindt het bijna volledige materiaal in de ‘Osservatore Romano’ van 21 Juli 1950 en van 3 December 1950, waaraan ook wij deze gegevens ontlenen.

Ter gelegenheid toch van de 350e verjaardag van zijn ‘offerdood’ had ‘Rinascita’ Giordano Bruno herdacht als de ‘ware glorie van Italië’ en het ‘universele genie’ en hieraan werd toegevoegd, dat het ‘waarlijk belachelijk en beschamend zou zijn’, indien Bruno alleen maar in Italië herdacht zou worden bij wijze van een soort reflex op de huldigingen te zijner eer in Sowjet-Rusland.

Op grond van deze exaltaties heeft Mgr. Olgiati zich afgevraagd, welke redenen toch de Communisten wel konden hebben om Giordano Bruno zo te verheerlijken. Hij zou een dergelijke verering verwacht hebben bij degenen die ‘de uitbuiters van het proletariaat, de vampyrs van het volk en de vijanden van de arbeider’ worden genoemd, maar niet bij volksdemocraten. En tot staving van zijn verwondering geeft hij dan een uitgebreide reeks citaten uit Bruno's werken, die op hun beurt ook bij ons alleen maar verbazing kunnen wekken om deze averechtse communistische lofzang.

Om te beginnen blijkt, dat Bruno een onbeschaamde byzantijnse vleier is geweest van al wat machtig was en rijk en dat hij daarentegen de grootste verachting koesterde voor het gewone, arme volk, dat hij met de grofste beledigingen geselde.

Zo kwam hij in Frankrijk aan het hof van de karakterloze en nietswaardige Hendrik III, die hij koning noemde van ‘het edelmoedige, machtige en krijgshaftige Frankrijk’ en, daar Hendrik tevens koning was van Polen, zodat hij dus twee kronen de zijne kon noemen, profeteerde Bruno op zijn minst smakeloos: ‘Tertia coelo manet’: de derde kroon wacht u in de hemel.

Nog meer put hij zich uit in lofuitingen op koningin Elisabeth van Engeland, die hij ‘deze Goddelijke Elisabeth’ noemt, ‘deze uitstekende en uitzonderlijke Gebiedster, die vanaf deze koude hemel, zo dicht bij de poolcirkel, zulk een helder licht verleent aan de gehele aardbol’. Om haar grootheid te meten, zou zij een andere aardbol behoeven, ‘de globe van een algemene en gehele monarchie’.

Hier kan Elisabeth het voorlopig mee stellen, dunkt ons, en dus gaan wij nu over

[p. 459]

naar Bruno's lofprijzingen op de weliswaar niet koninklijke, maar toch altijd nog aristocratische dames, van wie hij verklaart niet te begrijpen ‘of zij van lichamelijke of onlichamelijke substantie is’, ‘of zij uit de hemel is gedaald of toch uit de aarde voortgekomen’. En omdat hij zich tegenover zulke klaarblijkelijk aetherische wezens van zijn eigen ontoereikendheid bewust is, smeekt hij de Muzen hem bij te staan: ‘inspireer mij, steun mij, ontvlam mij, wek mij op, distilleer mij en los mij op in likeur, maak mij tot sap, en doe mij te voorschijn komen niet met een klein, delicaat, beknopt, kort en puntig epigram, maar met een overvloedige en brede fantasie van langzaam en vloeiend, groots en uniek proza’.

En terecht riep Bruno hier de Muzen te hulp, want deze aristocratische dames ‘zijn geen vrouwen, maar daarmee vergeleken zijn het nymphen, zijn het godinnen, zijn zij van hemelse substantie’.

Niet minder overvloedig welbespraakt toont Bruno zich, wanneer hij over de volksvrouwen spreekt, met dit verschil evenwel, dat thans zijn exuberanties verkeren in het tegendeel. Om te beginnen zegt hij het Horatius na: ‘credite, Pisones, melius nil coelibe vita’: geloof mij, niets is zo goed als het coelibaat. Want, zegt hij: ‘de vrouw is een belemmering voor de rust, een voortdurende schade, dagelijkse oorlog, gevangenis van het leven, storm in het huis, schipbreuk van de man’. Dat een man verliefd wordt op een vrouw, vindt hij behalve ‘tragikomisch’, ‘medelijden- en lachwekkend’.

En, steeds nog sprekend over de volksvrouwen, die geen nymphen en geen godinnen zijn, roept hij uit: ‘Wat een schouwspel, o goede God: kan zich een verachtelijker en lager schouwspel voordoen aan het oog dan een man.... onder de tyrannie van een onwaardige, onnozele, zotte en smerige vuilik?’ (sporcaria).

En deze ‘onwaardige, onnozele, zotte en smerige vuilik’, de vrouw, is, altijd volgens Giordano Bruno, ‘een ding zonder geloof, zonder enige standvastigheid, verstoken van ieder vernuft, zonder enige verdienste, zonder enige erkentelijkheid en dankbaarheid’, en met minder intellect dan een beeld of een schilderij, maar daarentegen behept met de gemeenste ondeugden als trots, arrogantie, onbeschaamdheid, hoogmoed, gramschap, toorn, valsheid, ontucht, gierigheid, ondankbaarheid en andere wezenlijke misdadigheden.

Maakt dit alles het al weinig begrijpelijk, hoe de Communisten ertoe konden komen, Giordano Bruno te bombarderen tot de ‘ware glorie’ en het ‘universele genie’ van Italië, volstrekt onbegrijpelijk wordt deze verheffing, wanneer wij kennis nemen van zijn appreciatie van de ‘massa’, het vulgus, het plebs. ‘Het is het vulgus, dat ik haat’, zegt hij, ‘de massa die me tegenstaat’ en als in een andere litanie van Allerheiligen ‘bidt’ hij: ‘A fulgure et tempestate, ab ira et indignatione, malitia, tentatione et furia rusticorum, libera nos domine’: Van bliksem en onweer, van gramschap en verontwaardiging, boosaardigheid, bekoring en van de woede van het gemeen (het landvolk), verlos ons, Heer.

Klinkt dit al weinig democratisch, bovendien hield Bruno, dat de gezeten burgerman niet wist, wat met de godsdienst aan te vangen; niettemin wilde hij deze godsdienst wel opleggen aan het plebs, om dit onderworpen en tam te houden: ‘het geloof is vereist voor de regeling der onbeschaafde volkeren, die geregeerd moeten worden’, terwijl de philosophie ‘en de democratie volstaan voor degenen, die zichzelf en anderen weten te regeren’.

Het is daarom evenmin nodig, zelfs schadelijk, aan het volk de waarheid te zeggen, want ‘de waarheid is de meest ernstige en meest goddelijke van alle zaken, die.... het gezelschap van weinigen en wijzen bemint en de massa haat’. Daarom durft hij houden, dat het Sursum corda ‘niet tot allen is aangeheven, maar tot diegenen die vleugels hebben’. En door niets werd Bruno's licht ontvlambare haat en zijn onstuitbare woordenvloed zozeer opgewekt als door de doctrine der gelijkheid van zijn bewonderaars; hij was de meest volstrekte anti-democraat, die denkbaar is en ondanks

[p. 460]

het feit, dat de Communisten hem tot hun ‘heilige’ hebben gemaakt, zou deze sinistere figuur veel beter dienst kunnen doen als ‘patroon’ van de slavendrijvers der Nazi-concentratiekampen. Veel kan men hem in de schoenen schuiven, maar toch niet, dat hij promotor geweest zou zijn van de volksdemocratische gelijkheid. Om het volk er onder te houden, adviseerde hij tot de knuppel en in dit verband bracht hij het spreekwoord in herinnering: ‘Rogatus tumet - Pulsatus rogat - Pulsis concisus adorat’, wat vrij vertaald aldus luidt: wanneer je het volk vraagt, wordt het opgeblazen - wanneer het geslagen wordt, smeekt het - wanneer het getemd wordt door vuistslagen, aanbidt het.

Hij aanvaardde het bestaan van dit volk slechts als een noodzakelijk kwaad, wat hij als volgt motiveerde: ‘Het is nodig, dat er handwerkslui zijn, werktuigkundigen, bedienden, voetvolk, onedelen, geringen, armen, schoolvossen en soortgelijken: omdat er anders geen contemplatieve philosophen konden zijn, geen cultivators van de ziel, patroons, veldheren, edelen, verhevenen, rijken, wijzen en anderen die heroïsch zijn als de goden. Waarom zouden we ons derhalve moeite geven, de stand van natuurlijke zaken te verbreken, die het universum heeft onderscheiden in grotere en kleinere dingen, in superieure en inferieure, in illuustere en obscure, waardige en onwaardige, niet alleen buiten ons, maar ook in ons, in onze substantie die zich als immaterieel doet kennen; zoals van de intelligenties anderen subject zijn, anderen voortreffelijk, anderen dienen en gehoorzamen, anderen bevelen en regeren? Nochtans zou ik geloven, dat dit niet als voorbeeld moet worden gesteld, opdat het niet gebeure, dat de ondergeschikten meesters zouden willen zijn en de onedelen edelen en dat de orde der dingen zou worden verdorven en verward, zodat er tenslotte een bepaalde neutraliteit en een beestachtige gelijkheid ontstaat, zoals men die vindt in sommige woeste en onontwikkelde republieken’.

Deze bloemlezing moge volstaan. Zij moge volstaan om te bewijzen, dat de communisten óf niet wisten wat zij deden, toen zij Giordano Bruno tot de eer van hun culturele ‘altaren’ verhieven, óf dat het, afgezien van elke politieke en sociale overtuiging, voldoende is om Kerk en Christendom te haten, om toch tot die ‘eer’ verheven te worden.

Martin Bruyns