Streven. Jaargang 5

[p. 63]

Brief uit Berlijn
De Duitse protestantse kerk
en het probleem der Duitse eenheid

STELT men de vraag, over welke potentiële bondgenoten de Sovjet-Unie in haar strijd tegen de herbewapening der West-Duitse Bondsrepubliek kan beschikken, dan mag men de protestantse kerk in Duitsland niet geheel buiten beschouwing laten. Dit niet alleen, omdat de meerderheid der Duitse bevolking protestants is, maar ook en vooral omdat de Sovjet-Russische bezettingszone vrijwel uitsluitend door protestanten wordt bevolkt. De protestantse kerk ziet in de verdeling van Duitsland de grootste bedreiging van haar machtspositie. Zij beschouwt de 18 millioen bewoners der sovjet-zone als verloren, terwijl zij in het Westen een Bondsrepubliek vindt, die volgens haar in zeer sterke mate door katholieken wordt geregeerd. Vanuit dit gezichtspunt bezien, is het eigenlijk niet zo verwonderlijk, dat brede leidende kringen der protestantse kerk de door Molotof in 1949 in Praag ingeleide actie tegen de herbewapening en voor het herstel der Duitse eenheid actief ondersteunen, zoals bijvoorbeeld de gewezen minister van binnenlandse zaken der Bondsrepubliek, Dr Heinemann, de voorzitter van de broederraad der protestantse kerk, dominee Niemöller, de gevolmachtigde der protestantse kerk bij de Oost-Duitse regering, proost Grüber, om alleen maar de belangrijksten te noemen.

Toen Molotof in Praag de plannen van het Kremlin onthulde, waren de betrekkingen tussen de Oost-Duitse regering en de protestantse kerk verre van hartelijk. Het streven van de voorzitter der protestantse synode, bisschop Dr Dibelius, de rechten van de kerk in Oost-Duitsland te handhaven en te verdedigen, had tot scherpe conflicten met de Oost-Duitse regering gevoerd. Deze had zelfs getracht bisschop Dibelius ten val te brengen en de protestantse kerk in de Oostelijke zone onder andere leiding te plaatsen. Deze politiek werd tot in het jaar 1950 voortgezet. Zij werd ten slotte om de volgende redenen opgegeven. Ten eerste beantwoordden de successen niet aan de gestelde verwachtingen en ten tweede was een betere verhouding tot de protestantse kerk in verband met de actie tegen de herbewapening der Bondsrepubliek dringend noodzakelijk. In detail voltrok zich dit proces op de volgende wijze.

Op 30 Maart 1950 bracht bisschop Dibelius een bezoek aan de Oost-Duitse minister-president, Otto Grotewohl. Na dit gesprek verklaarde hij de Oost-Duitse minister-president er met nadruk op te hebben gewezen, dat de protestantse kerk de anti-kerkelijke houding der Oost-Duitse regering en der communistische massaorganisaties openlijk zou aanklagen, indien Grotewohl tegen bepaalde excessen niet optrad en geen bevredigende garanties gaf. De Oost-Duitse minister-president gaf deze garanties echter niet. Integendeel, de poging om de protestantse geestelijkheid tot actieve medewerking in de communistische organisaties van het nationale front te bewegen, werd nog versterkt. Bisschop Dibelius nam de hem toegeworpen handschoen op en liet op 23 April van alle preekstoelen in de Oostelijke zone een herderlijk schrijven voorlezen. Daarin schreef hij onder andere, dat ‘de waarheid der christelijke kerk met de materialistische wereldbeschouwing niet te verenigen’ is. Dit schrijven werd officieel goedgekeurd door de derde protestantse synode, die op 23 April 1950 in Berlijn bijeenkwam. Het centraal comité der communistische partij gaf op 14 Mei een indirect antwoord op dit herderlijk schrijven, toen het de protestantse kerk in een resolutie practisch sommeerde ‘met alle vredelievende volken onder de leiding van de machtige Sovjet-Unie actief aan de strijd voor de vrede binnen het kader van het nationale front mede te werken’. Precies op dezelfde dag had de protestantse synode echter reeds een communiqué uitgegeven, waarin van het nationale front en de

[p. 64]

Sovjet-Unie geen sprake was. Evenmin werd hierin gesproken over de zogenaamde ‘wereldvredesbeweging’. De synode beperkte er zich toe zich voor de vrede te verklaren en wekte allen op voor het behoud van de vrede te werken. Het communiqué was met opzet zo opgesteld, dat de kwestie van de actieve medewerking der protestantse geestelijkheid in het nationale front en de door de sovjets geleide ‘wereldvredesbeweging’ onbeantwoord bleef. De Oost-Duitse regering reageerde daarom zuur op dit communiqué. Zij liet op 16 Mei 1950 door dominee Heinrich Schwartze, die een leidende rol in het communistische nationale front speelt, verklaren, dat de protestantse kerk door haar communiqué klaarblijkelijk vals geld in omloop wil brengen en te dien einde met echte en valse biljetten tegelijk betaalt. Hij wees er afkeurend op, dat de synode zich niet ten gunste van het verbod van de atoombom had uitgesproken. Zij had daarenboven nagelaten duidelijk uit te spreken, dat ‘de christenen met hun campagne van haat tegen de Sovjet-Unie moeten ophouden, alvorens men kan geloven, dat zij het met de vrede ernstig menen’. Hij deed ten slotte een beroep op de kerk om ‘de strijders voor de vrede en het nationale front te ondersteunen’. In de maand Juni nam het conflict nog ernstigere vormen aan. Bisschop Dibelius beklaagde zich in een brief aan Grotewohl over de volgende punten: 1. de geheime voorschriften voor de volkspolitie om uit de kerk te treden; 2. de streng vertrouwelijke voorschriften der communistische partij over de anti-godsdienstige propaganda in scholen en hogescholen; 3. het anti-kerkelijk gedeelte van een resolutie-ontwerp voor de derde partijdag der communistische partij. Grotewohl liet op 9 Juni op deze beschuldigingen antwoorden, dat het vervalsingen waren. Over het resolutie-ontwerp der communistische partij kon hij zich niet uitlaten. Dit had een verdere verstijving in de wederzijdse betrekkingen ten gevolge.

Het lid van het politbureau der communistische partij, Lehmann, verklaarde op 15 Juni, dat ‘de reactionnaire leiders der kerk, die dominee's en gelovigen terroriseren, omdat zij voor het nationale front zijn, terecht gewezen moeten worden’. Deze uiting was een antwoord op de maatregel van de opperste kerkeraad der protestants-lutherse kerk in Mecklenburg, die de reeds genoemde dominee Schwartze uit zijn ambt had ontzet. De regering van het land Mecklenburg hief deze maatregel op en bevestigde dominee Schwartz opnieuw in zijn ambt. Grotewohl zelf bekrachtigde de woorden van Lehmann, toen hij op een persconferentie zeide: ‘Wie probeert een geestelijke in het uitoefenen van zijn staatsburgerlijke rechten en plichten te hinderen, handelt tegen de geest van de grondwet. Indien aan een geestelijke verweten wordt, dat hij aan het nationale front of de wereldvredesbeweging deel neemt, dan zal de regering hem beschermen’. De bedoelingen van de Oost-Duitse regering waren duidelijk. Terwijl zij van de ene kant een al te openlijke strijd met de protestantse kerk wilde vermijden, hield zij toch vast aan haar besluit de geestelijken zoveel mogelijk bij het politieke werk in te schakelen, en wel vooral bij de actie voor het verbod van het atoomwapen, de zogenaamde wereldvredesbeweging en het nationale front. Kort na Grotewohl's verklaring kwam in Dresden reeds een vredesconferentie van Saksische geestelijken bijeen, die onder leiding stond van de bekende theologen Dr Hertz en Dr Müller, beide van de theologische faculteit der universiteit van Leipzig. Zij spraken zich uit ten gunste van het medewerken der geestelijken aan de vredesbeweging en het nationale front. Meer dergelijke conferenties werden aangekondigd, echter nooit gehouden, omdat er klaarblijkelijk niet voldoende belangstelling voor was. Dit is waarschijnlijk ook de reden, waarom de Oost-Duitse regering zich enkele maanden later in de kwestie van het medewerken der geestelijken aan de vredesbeweging meer passief dan actief gedroeg.

Tot een volledige breuk tussen bisschop Dibelius en Otto Grotewohl kwam het op 21 Juli 1950. Op de communistische partijdag richtte Grotewohl scherpe aanvallen tegen de kerkelijke leiding in Oost-Duitsland. Hij noemde ze ruziemakers en betitelde bisschop Dibelius als een jaarmarktschreeuwer en reactionair, met wie zijn regering in de toekomst niet meer zou onderhandelen, omdat Dibelius niet meer het recht had zich

[p. 65]

vertegenwoordiger der protestantse kerk te noemen. In het licht van deze verklaring van Grotewohl is het ook begrijpelijk, dat Stalin de brief, die Dibelius in de kwestie der krijgsgevangenen aan hem richtte (deze brief werd in feite door proost Grüber geschreven en door Dibelius alleen maar ondertekend), nooit beantwoordde. Grotewohl kondigde op deze partijdag aan, dat zijn regering die geestelijken zou betalen, die in het nationale front werkzaam zijn. De daarvoor benodigde gelden zou hij uit de fondsen nemen, waarop de kerk recht had. Precies hetzelfde standpunt bracht Grotewohl op 15 November 1950 tot uitdrukking. Zijn regeringsverklaring over de rechten en plichten der kerk bevatte geen elementen, die tot een ontspanning konden leiden. Bisschop Dibelius werd vanwege zijn bezoek aan president Truman aangevallen, verder wegens zijn verklaring, dat de kerk in de kwestie des vredes geen politieke houding kan aannemen, wegens zijn gereserveerde houding jegens Niemöller en wegens zijn weigering zich duidelijk tegen de herbewapening van Duitsland uit te spreken. Men verwachtte destijds algemeen, dat de Oost-Duitse regering nog een stap verder zou gaan en in plaats van Dibelius een andere kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder voor Berlijn en Brandenburg zou benoemen met als zetel Potsdam. Dibelius woont in de Amerikaanse sector van Berlijn.

Even snel echter als zich het conflict tussen de protestantse kerk en de Oost-Duitse regering had toegespitst, even snel verdween weer de dreigende spanning. Plotseling zag men in de Oost-Duitse pers geen aanvallen meer tegen de kerk en haar leiding. Grotewohl sprak met geen woord meer over de pas gevoerde strijd. De actie om een nationale, van de synode onafhankelijke kerk in het leven te roepen, werd onmiddellijk stop gezet. Deze verandering was toe te schrijven aan een rechtstreekse interventie van de politieke raadgever van generaal Tsjujkof, Semjonof. Tijdens een bespreking in Karlshorst, waaraan naast Grotewohl ook Ulbricht, Ackermann en Nuschke deel namen, vestigde Semjonof er de aandacht op, dat in verband met de strijd tegen de herbewapening het er niet zozeer op aan kwam zoveel mogelijk geestelijken te dwingen om toe te treden tot de vredesbeweging of het nationale front. Men moest veeleer trachten de geestelijkheid, zonder politieke of organisatorische dwang, te winnen voor de idee, dat herbewapening oorlog betekent en daarom als het grootste kwaad met alle middelen moet worden bestreden. De actie tegen de herbewapening moest haar politiek karakter ontnomen worden. De geestelijke moest actief voor deze idee kunnen strijden, zonder dat hij verplicht werd lid te worden van een of andere organisatie. Hij adviseerde meer te werken met nationale leuzen. Daarom begroef Grotewohl de strijdbijl met de leiding der protestantse kerk en werd een meer verzoeningsgezinde politiek ingeleid. Grotewohl ging zelfs zo ver te vergeten, dat hij nog op 21 Juli 1950 had verklaard met Dibelius geen onderhandelingen meer te willen voeren. Hij ontving hem later op zijn departement en belastte hem zelfs met een politieke opdracht. Dibelius vertrok na zijn gesprek met Grotewohl naar Bonn om Adenauer tot meer toegevendheid in de kwestie van het al-Duitse overleg te bewegen en hem van de oprechte bedoelingen der Oost-Duitse regering te verzekeren. Intussen kan niet bestreden worden, dat de Oost-Duitse regering bij haar poging invloedrijke kringen der protestantse kerk te winnen voor haar strijd tegen de herbewapening der Bondsrepubliek, bepaalde successen heeft weten te behalen. Juist in de opperste leiding der protestantse kerk in Duitsland hebben veel aanhangers der neutraliteits- en demilitariseringsidee zitting. Bovendien is bisschop Dibelius een figuur, die zich gemakkelijk laat beïnvloeden, vooral door degene, die het laatst met hem heeft gesproken. Dibelius' politieke raadgever, proost Grüber, is een der heftigste strijders voor de neutralisering en demilitarisering van Duitsland en tevens nauw bevriend met dominee Niemöller.

Hoe gemakkelijk Dibelius zich laat beïnvloeden bewijst onder andere het gebeurde omtrent de reis van dominee Niemöller naar Moskou, die zoals bekend, nogal wat stof heeft doen opwaaien. Proost Grüber, bij wie Niemöller twee dagen vóór zijn vertrek naar Moskou logeerde, deelde ons zelf mede, dat het besluit van Niemöller

[p. 66]

om patriarch Alexei te bezoeken zowel voor hem als voor bisschop Dibelius een volledige verrassing is geweest. Dibelius had er zijn teleurstelling over uitgesproken, dat Niemöller zijn dochter Hertha in plaats van een leidende figuur uit de protestantse kerk meenam. Tevens had hij het Niemöller kwalijk genomen, dat deze naar Moskou ging, terwijl Stalin zijn brief nog steeds niet had beantwoord.

Desondanks liet Dibelius zich door Grüber en Niemöller ompraten. Later dekte hij zelfs Niemöller's optreden in een officiële verklaring, alhoewel de wereldraad van kerken in Genève, waarbij ook de protestantse kerk van Duitsland is aangesloten, zich officieel van Niemöller distancieerde. Nog krachtiger dan Dibelius nam proost Grüber het voor Niemöller op. In een felicitatiebrief ter gelegenheid van Niemöller's zestigste verjaardag, een brief die in het ambtelijk orgaan der Sovjet-Russische contrôle-commissie, de Tägliche Rundschau, op de voorpagina werd gepubliceerd, schreef hij onder andere: ‘De plicht, die wij uit het verleden hebben aanvaard, verbindt ons met jou, en dat wilden wij je op deze dag opnieuw zeggen. Wij weten ons met jou, die deze strijd zo manhaftig voert, in oude broederschap verbonden. Wij zullen altijd naast je staan, en als het moet, vóór je’.

Politiek gezien, zijn dergelijke uitingen de sovjets bijzonder welkom, te meer omdat de Oost-Duitse politici zich opmaken nog sterker dan voorheen tegen de herbewapening der Bondsrepubliek ten strijde te trekken. Juist met betrekking tot dit vraagstuk is de ontwikkeling in de protestantse kerk van Duitsland van de grootste betekenis. Karlshorst stelt op de groep rondom Niemöller grote verwachtingen. Op 13 Januari 1952 heeft deze in de Paulskirche te Frankfort alle vrouwen van Duitsland opgeroepen zich tegen de herbewapening van Duitsland en een eventuele dienstplichtwet te verzetten. De Bondsdag is niet gerechtigd, betoogde Niemöller, een wet uit te vaardigen, die jonge Duitse mannen verplicht om in het leger dienst te nemen.

De houding van Niemöller kan door twee beweeggronden verklaard worden. Ten eerste zou hij de in grote meerderheid protestantse bevolking der sovjet-zone gaarne weer opgenomen zien in een herenigd Duitsland, ten einde het huidige evenwicht tussen katholieken en protestanten ten gunste van laatstgenoemde te doen doorslaan en de naar zijn opvatting bestaande politieke heerschappij der katholieken in de Bondsrepubliek te breken. Ten tweede is hij van mening, dat de herbewapening der Bondsrepubliek tot een oorlog moet leiden of minstens de verdeling van Duitsland in twee delen zal bestendigen. Hij beschuldigt de Amerikanen er van Duitse soldeniers voor een derde wereldoorlog te willen aanwerven en deze oorlog op Duits grondgebied te willen uitvechten. Van de Fransen beweert hij, dat zij liever hadden, dat de 18 millioen Duitsers in de sovjet-zone dood waren. Wat Niemöller in de Bondsrepubliek, in de sovjet-zone en in kringen der protestantse kerk echter steeds meer kwalijk wordt genomen, is dat hij tegenover de sovjets niet dezelfde critische houding aanneemt en hij zich steeds achter de plannen der sovjets schaart. Dit heeft hem reeds veel sympathiean gekost. En ook na zijn reis naar Moskou, die in de sovjet-zone nog minder gewaardeerd werd dan in de Bondsrepubliek, vraagt men zich telkens weer af, of Niemöller zich jegens de sovjets misschien niet al te sterk heeft gebonden.

L.J.M. van den Berk