Streven. Jaargang 4

[p. 420]

Studiedagen Nederlandse Vroomheid

In de gastvrije Abdij van Berne hebben in de Paasvacantie van dit jaar de eerste Studiedagen voor de Geschiedenis van de Nederlandse Vroomheid plaatsgevonden, die naar het eenstemmige getuigenis van de aanwezigen om hun hoog wetenschappelijk gehalte en de prettige, geanimeerde sfeer geslaagd mogen heten. Als thema voor de voordrachten en besprekingen was gekozen: Het volmaaktheidsstreven van de leek in de geschiedenis van de Nederlandse vroomheid. Dit onderwerp werd toegelicht door Prof. Dr E. Lousse uit Leuven (Het godsdienstig karakter van het standsideaal van de middeleeuwse ridders en burgers), Dr Alcantara Mens O.F.M.Cap. eveneens uit Leuven (De vroomheid der begijnen), Drs M. van Woerkum S.C.J. (De Moderne Devotie als beweging van lekenvroomheid), Dr Fidentius van de Borne O.F.M. (De spiritualiteit van de Derde Orde van Sint Franciscus en haar invloed op het lekenmilieu) en Drs J. Nouwens M.S.C. (De veelvuldige Communie en het volmaaktheidsstreven van de leken na het Concilie van Trente). Dr M. Smits van Waesberghe hield een voordracht over enkele markante gebeurtenissen en feiten bij de recente bestudering van de Nederlandse vroomheid. De vergaderingen stonden onder leiding van Prof. Dr L.C. Michels.

Prof. Lousse had als uitgangspunt voor zijn betoog een zeer belangrijk gegeven gekozen: de 'synthese van de levensgebieden'. In de (vroege) Middeleeuwen bestond er noch in het privé-leven, noch in het publieke leven een scheiding tussen natuur en bovennatuur, godsdienst en leven, kerkelijke en burgerlijke instellingen. De mens werd door de inrichting en praktijk van het dagelijkse leven geholpen om zijn godsdienstig leven op te bouwen. De spreker lichtte dit toe aan de hand van de kerkelijke en tegelijk burgerlijke verbintenissen ten aanzien van het doopsel, het huwelijk, de ridderschap en de burgerlijke stand. De tegenstelling tussen de maatschappij van vroeger en nu vormde een van de meest suggestieve gedeelten van het betoog.

Prof. Lousse belichtte de structuur van de middeleeuwse staatsinrichting vanuit een zeer voornaam, anderzijds een zeer verwaarloosd aspect: de 'status contractus', of wat hij elders genoemd heeft 'les engagements de l'homme'. Het bewijs uit de rechtsinstellingen berust evenwel op de normatieve bronnen, die om een goed overzicht te krijgen van een bepaalde periode volgens de methodiek van de geschiedvorsing aangevuld moeten worden door de narratieve bronnen. Zo had zijn indrukwekkend betoog toch iets eenzijdigs: het gaf geen volledige weergave van het godsdienstig standsideaal der ridders en burgers, zoals het beleefd werd in de praktijk van het leven.

Dr Alcantara Mens benaderde dezelfde periode vanuit een ander gezichtspunt: de geestelijke stromingen, en de bronnen, waaruit wij deze kunnen leren kennen. De kerngedachte van zijn betoog was: bij het begin van de beschavingsgeschiedenis van onze landen bezitten wij aanstonds een autochthone, hoog gestemde mystiek. De uiterlijke aanleiding was het ontstaan van de begijnen, waarbij het verband tussen de instelling van de reclusen en die van de begijnen nader onderzocht werd. De innerlijke ontwikkeling blijkt uit de kenmerken en bronnen van deze dietse minnemystiek. Spreker noemde in dit verband 1. het Neo-platonisme, 2. de ziel als beeld en gelijkenis van Gods eenheid en drieheid, 3. de dominerende betekenis van het minne-motief, 4. de 'vriheit van gherechter minne' of de 'libertas spiritus', 5. de apatheia of ledigheid (Abgeschiedenheit), 6. de hoge opvatting over de natuurlijke adel van de ziel en over de natuurlijke levenswaarden.

Naar aanleiding van dit betoog ontspon zich een hoogstaand debat, waarbij

[p. 421]

o.a. de vraag, in hoeverre wij in de moderne Seculiere Instituten een parallel kunnen terugvinden met het ontstaan en de inrichting van het begijnenwezen, niet voldoende werd opgehelderd, zoals ook bij Prof. Lousse in dit verband een vraag onbeantwoord bleef: in hoeverre de initiatie in de lekenstand het uitgangspunt had kunnen zijn voor een eigen spiritualiteit.

Chronologisch gezien moet het betoog van Dr Fidentius van de Borne vóór dat van Drs van Woerkum geplaatst worden. Spr. belichtte dezelfde tijd, echter weer vanuit een andere gezichtshoek. Hij toonde aan het ontstaan, de structuur en de invloed van de Derde-orderegel van St. Franciscus van 1221 en 1228. Dit was een zeer geleerde en historisch doorwrochte verhandeling, waarbij men zich, na afloop, toch afvraagt, welke elementen in de Derde-orderegel nu concreet genomen te herleiden zijn tot de tijdgeest en tijdstromingen (armoedebeweging en humiliaten); welke elementen specifiek Franciscaans zijn; en hoe de regel zich in feite aangepast heeft aan het lekenmilieu en hoe hij zich eventueel zou kunnen aanpassen.

Het is jammer dat spr. te weinig gebruik heeft gemaakt van de latere aanvullende en verklarende bronnen, b.v. de verschillende devotieboekjes, die door de Regel geïnspireerd zijn. Zijn verhandeling bewoog zich te veel op het terrein van de kerkgeschiedenis, zonder door te dringen tot het eigenlijke gebied van de vroomheid. De vraag of de Middeleeuwen een 'moderne lekenascese' gekend hebben, los van de kloosterlijke geest en de kloosterlijke instellingen, werd in negatieve zin beantwoord.

Over het betoog van Drs van Woerkum - over inhoud en strekking - lag iets van de somberheid, gedruktheid, matheid van het Herfsttij dat hij schilderde. Over de grote lijnen gaf spr. een zeer juiste schildering van de Moderne Devotie als geestelijke stroming: hoe zij wil hernieuwen (Devotio Moderna), maar niet de kracht heeft kunnen opbrengen, om tot een werkelijke, vruchtbare en langdurige hernieuwing te komen. Zoals bij de andere sprekers viel ook bij Drs van Woerkum de buitengewone beheersing van het bronnenmateriaal op.

Misschien was het betoog toch iets te somber: de betekenis van de Moderne Devotie is in het licht van de grote ontwikkelingslijnen van de vroomheid waarschijnlijk belangrijker dan de spr. liet uitkomen, voornamelijk als schakel tussen de Middeleeuwen en de moderne tijd (St. Ignatius van Loyola). Ook moeten de grotere mannen op geestelijk gebied, die de Moderne Devotie heeft voortgebracht, zich in het milieu hebben thuisgevoeld. Zeer belangrijk waren de opmerkingen over de verhouding tussen de Moderne Devotie en de religieuze instellingen. Er bestond volgens spr. geen principiële afkeer, maar voorbehoud om accidentele en incidentele redenen.

Drs Nouwens heeft een zeer duidelijk beeld gegeven van de eucharistische literatuur na Trente, waarbij hij heeft laten zien, dat de sleutel voor de beoordeling van de verschillende tendenzen en stromingen de drie historische phasen zijn, welke men in Europa en ook in Nederland in dit opzicht kan onderscheiden: de periode van de aanprijzing, van de tempering en van het voorbehoud ten opzichte van de veelvuldige Communie. Het betoog van Drs Nouwens heeft voor alles laten zien de groei en ontwikkeling van de eucharistische devotie in de Nederlanden.

Men kan zeggen dat de voordracht een leemte vertoonde, die het tegenovergestelde was van het tekort, dat wij bij Prof. Lousse vaststelden: hij maakte te uitsluitend gebruik van de narratieve bronnen. Bij de gedachtenwisseling gaf de spr. hierop de noodzakelijke, gaarne en kundig verleende aanvulling (bepalingen van het Concilie van Trente, van synodale decreten, enz.).

[p. 422]

De voordrachten en discussies leidden tot de volgende besluiten.

1. In de loop van de geschiedenis (hier van de Middeleeuwen) openbaart zich onder de leken op verschillende tijden een zeer intens verlangen en streven naar de volmaaktheid van het christelijke leven (evangelische armoedebeweging, begijnen, Moderne Devotie).

2. Dit streven naar volmaaktheid heeft zich in het verleden niet kunnen losmaken van de religieuze (in de zin van kloosterlijke) geest en van de religieuze instellingen; zij heeft zich niet tot een zelfstandige lekenvroomheid kunnen ontwikkelen.

3. Uit de lezingen en de daaropvolgende discussies, zelfs uit de gedachtenwisseling van Zaterdagavond is niet gebleken, dat zulk een zelfstandige lekenvroomheid mogelijk is. Dit besluit is negatief, maar mag volledigheidshalve niet gemist worden.

4. Na Trente is een ernstig volmaaktheidsstreven onder leken niet denkbaar zonder een eucharistisch leven, een godsvrucht tot de H. Eucharistie, en met name tot de veelvuldige sacramentele Communie, die veel schommelingen en uiteenlopende richtingen gekend heeft. Deze treffen elkaar evenwel in dit ene punt: dat de H. Eucharistie een middel tot volmaaktheid is, voor een ieder, ook en bijzonder voor de leek.

5. Uit de gedachtenwisseling op Vrijdagavond is gebleken, dat het gewenst is om bij de katholieke intellectuelen, met name bij het katholieke docentencorps, meer belangstelling te wekken voor, en kennis bij te brengen van de geschiedenis van onze vroomheid.

M.S.v.W.