Streven. Jaargang 4

Forum

Monumenten van Geschiedenis en Kunst

Onze twintigste eeuw heeft in de eerste helft van haar bestaan geweldige vorderingen gemaakt op technisch gebied. In het door ons bewoond deel van de wereld zijn gedurende negen van deze vijftig jaren oorlogen gevoerd, die niet weinig hebben bijgedragen tot het opvoeren van het technisch kunnen. De hierdoor verworven kennis is uit den aard der zaak voor een groot deel ingesteld op vernietigen, ten deele ook op het voorkomen van vernietigen. Wanneer nu een oorlogvoerende partij een voor de oorlogvoering van de andere partij belangrijk industriecentrum vernietigt, boekt eerstgenoemde winst; maar wanneer in dit centrum een kerk van de betekenis van de beroemde Franse Kathedralen vernield, dan wel zeer zwaar geteisterd wordt, dan komt die 'winst' in een bedenkelijk licht te staan.

Tegenover het tijdelijk voordeel staat mogelijk een blijvend verlies, dat de beschaafde wereld geleden heeft. Een dergelijke kerk immers kan door de eraan verbonden historische herinneringen en door haar architectonische betekenis een gedenkwaardigheid zijn van internationale waarde, een cultureel bezit zijn van de beschaafde wereld. Die historische herinneringen kunnen b.v. verbonden zijn aan het leven van een geloofsverkondiger, die van verre landen komend hier zijn laatste rustplaats vond; dit graf werd druk bezocht; de kleine kerk boven het graf opgericht werd bij herhaling uitgebreid; zij is uiteindelijk uitgegroeid tot de grote kerk, die de talrijke pelgrims van de verschillende landen kon opnemen. Zo neemt deze kerk een plaats in in het godsdienstig leven der christenheid welke ver uitgaat boven de locale betekenis van een parochiekerk.

Bovendien hebben de stichters van deze kerk in de verschillende stadia van haar groei gestreefd naar iets schoons, hun patroon ter ere. De elkaar opvolgende perioden hebben getracht het beste te geven, wat zij toen vermochten. Het zal denkbaar zijn, dat de kunsthistoricus er een romaanse crypt in bewondert met een vroeg gotisch koor, een rijzig luchtig schip, dat een tegenstelling vormt met de zware, stoere onderbouw van de torenpartij in het westen, welke in latere eeuwen bekroond werd met een verhoging en spitsen, die weer een eigen vormentaal spreken. Deze spitsen zijn het kenteken geworden van de stad, die in een verre omtrek er door gekenmerkt wordt.

Aan de uitvoering van dit bouwwerk hebben metselaars, timmerlieden en steenhouwers gewerkt; beeldhouwers hakten kapitelen van bijzondere schoonheid, glasschilders maakten vensters, die de jaren door bewondering genoten, een koorgestoelte, een preekstoel, een doopvont en een koorhek, spraken van vak-

[p. 307]

kennis, smaak en liefde. De vernietiging van een dergelijk bouwwerk is bijgevolg een verlies voor de beschaafde wereld in het algemeen.

Het is wel duidelijk, dat dergelijke bouwwerken recht hebben op de belangstelling van de gehele beschaafde mensheid. En wat voor een zo uitgesproken geval als het hier geschetste van zelfsprekend is, is het ook, maar in mindere mate, voor de hele groep van 'monumenten van geschiedenis en kunst' die nu eenmaal in alle landen aanwezig zijn, zij het ook, dat er een gradueel verschil is in de eraan toe te kennen waarde. Deze zal soms niet verder gaan dan een locale, in andere gevallen zullen zij een nationale betekenis hebben. Het kan immers voorkomen, dat het geboortehuis van een historische figuur architectonisch gesproken vrij onbelangrijk is, maar dat de herinneringswaarde tot eerbiediging en behoud aanleiding geeft. Het is ook denkbaar, dat een kasteel, dat vóór en gedurende enige eeuwen een belangrijke rol gespeeld heeft en als het ware de geschiedenis van een gewest, mogelijk zelfs van het land, heeft helpen maken, in een staat van diep verval is geraakt. De herinneringswaarde, ontleend aan het bont verleden zal behoud rechtvaardigen, maar de vorm waarin dit geschieden moet is een ander probleem, want het kan zijn, dat in de loop der jaren van het uiterlijk uit de perioden, waarin dit kasteel de zetel was van geslachten die de geschiedenis maakten, te weinig meer over is; opvolgende verbouwingen en verbasteringen kunnen het geheel ontluisterd hebben, maar ook kunnen latere moderniseringen een nieuwe schoonheid in het leven geroepen hebben die belangrijker is dan wat van de oudste periode overbleef. Intussen staat wel vast, dat er een categorie bouwwerken bestaat die in het leven geroepen hebben die belangstelling: de Monumenten van Geschiedenis en Kunst.

Een nadere omschrijving zou in dit verband kunnen luiden: voortbrengselen van de bouwkunst, welke om hun herinneringswaarde, om hun architectonische mérites, waard zijn aan het nageslacht overgedragen te worden. Deze taakomschrijving geeft het standpunt aan, dat men bij de beoordeling van de problemen dient in te nemen. Wanneer immers een bouwwerk waard is aan het nageslacht te worden overgedragen betekent dit, dat het karakteristieke elementen heeft, die door onze generatie gewaardeerd worden, maar dat deze dit ook zullen worden door volgende evengoed als zulks door voorafgaande is geschied.

Er zijn talrijke factoren, die aanleiding kunnen geven tot deze waardering. Nu eens zal het de massa zijn, het stoere karakter, zoals wij dat vinden in de westbouw van de O.L. Vrouwenkerk te Maastricht, dan weer een zekere speelsheid en luchtigheid, zoals wij die bewonderen in de dakruiter van de Oude Sint Bavo te Haarlem, een andere keer is het de ligging van een of ander openbaar gebouw als afsluiting van een straat of plein, waarbij gedacht kan worden aan de hoge gevel van het Dinghuis te Maastricht of aan het Raadhuis te Culemborg; ook kan het zijn, dat de elkaar opvolgende eeuwen aan een bouwwerk uitbreidingen gegeven hebben, die telkens door de gebruikte vormgeving en materialen typerend zijn voor het tijdperk, waarin zij ontstonden en toch in deze verscheidenheid van uitdrukking een geheel vormen, zoals de aanbouwsels aan de Noorderzijde van de Zuiderkerk te Enkhuizen. Sterk komt dit tot uiting bij onze kastelen, die immers uitgroeiden van een betrekkelijk klein middeleeuws geval tot het meer comfortabele uit de latere eeuwen of wel na een belegering en gedeeltelijke verwoesting herbouwd werden met behoud van oude gedeelten. Uit het bouwwerk zelf valt dan de geschiedenis af te lezen van eeuwen, waarvan elke haar eigen taal sprak.

Bij de restauratie doet zich dan vanzelf

[p. 308]

het probleem voor of men nu de taal der opvolgende eeuwen moet laten spreken of dat men alleen de wat primitieve uitdrukkingswijze van den oorspronkelijken bouwmeester moet laten horen met de consequentie, dat de spreekwijze van de latere bouwmeesters wordt genegeerd, hun voortbrengselen worden verwijderd. Deze opvatting doet naar mijn mening de geschiedenis geweld aan. Bij een restauratie van het kasteel Keppel zou het toch niet verantwoord zijn de verbouwing van Meester van Bommel ongedaan te maken. Deze bouwmeester heeft het in het begin van den tachtigjarigen oorlog verwoeste kasteel herbouwd. Wij weten de speelse vormgeving, waarin hij 'dit huys heft gebouwet' - zoals de gevelsteen vermeldt, stellig te waarderen.

Handhaven van deze vormgeving behoeft geen bezwaar op te leveren, want de XVIIde eeuw bouwde op een wijze, die nu nog aanvaardbaar is. Moeilijker wordt de kwestie wanneer het bouwwerk karaktertrekken vertoont, die typerend zijn voor de stichtingstijd, maar niet meer te verenigen met de behoeften en eisen van heden. Mede, omdat het glas in vervlogen eeuwen zeldzaam en duur was en men moeite had om grote oppervlakten te voorzien, waren de vensters klein. Dit kan aanleiding geven tot een conflict tussen moderne mogelijkheden en het oorspronkelijk karakter van een bouwwerk. Bij het maken van een restauratieplan van een romaanse kerk zal men er zich rekenschap van moeten geven of het handhaven c.q. terugbrengen van kleine oorspronkelijke vensters van het schip voor den eredienst geen onoverkomelijke bezwaren medebrengt. Evengoed kon het uit overwegingen van practische bruikbaarheid onmogelijk zijn oorspronkelijke gotische kruiskozijnen ongewijzigd te handhaven, kozijnen, welke slechts in de bovenhelft glas, en in de benedenhelft alleen luiken hebben. Met dit type zijn wij weliswaar vertrouwd door de interieurs geschilderd door onze primitieven; wij kennen ze ook aan de raadhuizen van Tholen, Culemborg, Middelburg en Vianen, maar voor een woonvertrek zijn zij zonder meer niet te handhaven.

Aan deze in de ontwikkeling liggende gang van zaken, dient geen belemmering in den weg te worden gelegd, maar er dient gestreefd te worden naar een ontwikkeling die met eerbiediging van sfeer en verhoudingen aan redelijk te stellen eisen tegemoet komt.

Ook op het gebied van de kunstmatige verlichting heeft de techniek geweldige vorderingen gemaakt Kaars en toorts, petroleum en gas herinneren aan een ontwikkeling, die in de electrische mogelijkheden een oplossing zoekt.... maar hoezeer falen deze technische prestaties vaak door een teveel. Hoe storend voor een kerkinterieur werkt immers een krans van electrische peertjes om een beeld, en hoe kan het koud en kil teveel aan licht op een gewelf dit interieur schaden, waaraan diepte en sfeer ontnomen worden.

Uit een en ander volgt duidelijk, dat ook in details aan Monumenten zorg besteed moet worden, een zorg, die uit den aard der zaak in hoofdzaken veel dringender is. Deze groep bouwwerken is kwetsbaar, waarmede ik bedoel, dat zij bedreigd worden door verschillende omstandigheden. Zij zijn immers oud en bijgevolg worden zij vaak uitgemaakt voor verouderd; zij zouden niet meer bruikbaar zijn. Dit behoeft niet het geval te zijn.

Van vele geteisterde kerkgebouwen erkennen de aanvankelijke voorstanders van sloping, dat het gerestaureerde godshuis inmiddels waardevoller is dan welk nieuw bedehuis ook. Met (plaatselijke) trots is menig Gemeentebestuur bezield voor zijn uit verval herrezen raadhuis.

Welvaart, vooral plotseling opgekomen materiële welvaart, is voor den eigenaar door de loop der eeuwen heen een aanleiding geweest hiervan te doen blijken door modernisering; dit betekent en

[p. 309]

betekende veelal een verarming van de karakteristieke elementen, die het bouwwerk plaatsen in de bijzondere groep van Monumenten. Teneinde deze onderscheiding te handhaven zal aan de voorgenomen wijzigingen beperking opgelegd moeten worden.

Een ander enthousiasme van den eigenaar kan evenzeer gevaarlijk zijn voor een monument; dit is n.l. het geval wanneer dit enthousiasme gespeend is van kennis. Dan toch kan onkunde het geld en de energie, die dit enthousiasme opbrengen, tot een fiasco maken.

Ten slotte zijn de aanvallen, die de 'eisen van het verkeer' op Monumenten richten zeer talrijk, maar bij ernstige bestudering veelal minder gegrond, dan aanvankelijk werd verwacht. Onze generatie waardeert het dat stadspoorten als de Sassenpoort te Zwolle en de Amsterdamse poort te Haarlem niet zijn gevallen, maar nog steeds eerbied en bewondering afdwingen; dit zal ongetwijfeld ook het geval zijn bij volgende generaties en dit te zekerder, naarmate de vertegenwoordigers van een bepaald type zeldzamer worden.

Deze en andere factoren, die het voortbestaan van Monumenten van Geschiedenis en Kunst bedreigen, hebben ertoe geleid, dat van Overheidswege daartoe beperkingen aan den eigenaar worden opgelegd. In Frankrijk is men het eerst hiermede begonnen, omdat tijdens de Franse Revolutie veel gedenkwaardigheden uit het verleden verloren gegaan waren en vele andere in verband met de gewijzigde omstandigheden ten onder dreigden te gaan. Een begin is daar gemaakt met het opmaken van een inventaris, een lijst van Monumenten van Geschiedenis en Kunst (Monuments Historiques), die voor instandhouding in aanmerking kwamen. Aanvaarding van deze lijsten door de Overheid riep de naam Monument Classé in het leven. Verschillende landen in Europa beschikken over een Monumentenwet; de Regeringen hebben erkend dat het behoud van Monumenten van Geschiedenis en Kunst het Algemeen Belang dient; bijgevolg worden beperkende maatregelen den eigenaars opgelegd, waar tegenover de Staat ook tegemoet komt met bijdragen uit de Staatskas.

Ten onzent is het zo, dat de 'Inventaris' aanwezig is in de Voorlopige lijst van Monumenten van Geschiedenis en Kunst, waarin provinciegewijs en in alphabetische volgorde van de Gemeentenamen alle monumenten in een bepaalde volgorde worden opgenoemd.

Een Monumentenwet bezitten wij (nog) niet; weliswaar is bij onze capitulatie een Besluit Wederopbouw verschenen, waarin een artikel handelt over Monumenten. Hierin stond n.l. dat het verboden was een door de bevoegde instantie als Monument van Geschiedenis en Kunst aangemerkt bouwwerk te slopen of te wijzigen zonder goedkeuring van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg.

Dit Besluit werd van Londen uit in Mei 1945 als Koninklijk Besluit vernieuwd en kwam als F. 67 in het Staatsblad.

Intussen is het vervangen door de Tijdelijke wet-Monumentenzorg, die van gelijke strekking is, maar de beslissing uitdrukkelijk aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen laat.

Deze pleegt zich te laten voorlichten door zijn Adviescollege, de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg. Naast deze staat het Rijksbureau, dat de aangelegenheden onderzoekt, de genoemde Rijkscommissie van voorlichting dient en het technisch toezicht houdt op de restauraties, die vanwege het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen worden gesteund.

Inmiddels zijn de Monumenten en hun verzorgers in een impasse geraakt. Instandhouding van deze voortbrengselen der architectuur is een zaak van het Algemeen Belang; vandaar dat zij van

[p. 310]

Staatswege wordt bevorderd. Deze opvatting is een algemene, die niet beperkt blijft binnen onze landsgrenzen.... maar vermindering van het budget heeft ten gevolge, dat werkzaamheden, die nodig zijn, uitgesteld worden en alleen voorrang gegeven kan worden aan die objecten, die op invallen staan, of bij niet ingrijpen verloren dreigen te gaan. De 'normale' restauratie-objecten moeten bijgevolg wachten tot zij de vereiste urgentie-graad bereikt hebben met het tweeledig gevolg, dat de restauratie dan veel duurder wordt en dat men het verwijt zal maken veel te veel geld te besteden aan een zo vervallen geval.... zo raken wij onze monumenten kwijt, die tot taak hebben de glorie van het verleden aan het nageslacht over te geven; een belangrijke factor voor ons nationaal bewustzijn.

Jhr. Dr E. van Nispen tot Sevenaer