Streven. Jaargang 4

Hendrik Andriessen over muziek Wezen en waarde der muziek en der muzikaliteit

Onlangs verscheen bij de Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht-Brussel, een boek, dat voor elke muziekliefhebber een kostbaar bezit zal zijn. Ik bedoel het boek van Hendrik Andriessen, dat onder de titel 'Over Muziek' keurig verzorgd werd uitgegeven en voor f 5,90 te verkrijgen is.

Hendrik Andriessen is een prominente figuur in het Nederlandse muziekleven. Groot organist en bekwaam paedagoog, is hij tevens een van onze beste en veel- zijdigste componisten. Zijn in 1949 gecomponeerde suite voor viool en piano, welke Zondag 4 Maart j.l. via Hilversum haar eerste radio-uitvoering heeft beleefd, toonde nog eens op welk een bekwame wijze hij de continuïteit der muzikale traditie weet te handhaven, zonder waardevolle inzichten der muzikale progressie te negeren.

Hendrik Andriessen, die Katholiek is, stamt uit een familie, waaruit reeds meerdere belangrijke musici zijn gesproten; zo is de meester-pianist Willem Andriessen zijn broer.

Intelligent en fijnzinnig essayïst

Andriessen's boek bevat een 70-tal opstelletjes, die hij reeds eerder in het Haarlems Dagblad publiceerde en die hij thans, geordend en gebundeld, aan een groter publiek voorzet. Men moet hem hiervoor dankbaar zijn, want zijn beschouwingen verdienen, door vorm en

[p. 203]

inhoud, een beter lot dan dat van de journalistieke eendagsvlieg. Zijn boek geeft ons 'de levende reflectie van een scheppend kunstenaar op zijn kunst in al haar facetten', zoals het stofomslag terecht vermeldt. Subjectiviteit is hierdoor onvermijdelijk en niet eens ongewenst. De schrijver toont zich hier als essayïst en een essay legt men andere maatstaven aan dan aan een zgn. objectief-wetenschappelijk tractaat. Men kan bovendien de vraag op werpen in hoeverre objectiviteit in aesthetische waarde-oordelen wel mogelijk is, maar dat is een kwestie op zich.

De structuur van het boek en de bedoelingen van de schrijver met zijn stellingen, geven er overigens wel eens aanleiding toe, dat de lezer, verschillende uitspraken confronterend, op tegenspraken stuit, waarvan de schijnbaarheid eerst bij een volgend opstel aan het licht komt. Meermalen komen de accenten, door Andriessen's originele en paedagogiserende wijze van getuigen, met iets te veel klem hiér of dáár te liggen, zodat men soms mét een duidelijke expositie aanvankelijk een lichtelijk-vertekend beeld van de waarheid opneemt. Men kan zijn bundel dan ook het best beschouwen als een soort van organisch geheel, in welks licht men de samenstellende delen, in casu de diverse opstellen, moet bezien.

Andriessen hanteert op voortreffelijke wijze het betekenis volle en verstaanbare woord. Hij schrijft boeiend en gevoelig over zijn vak, zonder loze lyriek, dikwijls geestig, altijd intelligent, beheerst en wijs. Als een haas springt hij met grote en lichte sprongen kris-kras door het overvolle veld der muziek, hier en daar even knabbelend aan wat hem de moeite waard lijkt. En álles is de moeite waard: van Orlando di Lasso tot Gershwin en van het strijkkwartet tot draaiorgels.

Het leveren van detail-kritiek is vanwege het grote aantal aangeroerde onderwerpen enerzijds ondoenlijk, anderzijds ook ongewenst wanneer deze kritiek 's schrijvers aesthetisch oordeel zou betreffen. Men stelt dan immers slechts de ene meestendeels subjectieve mening in de plaats van de andere. Maar Andriessen zal de laatste zijn om het erg te vinden, als men het met hem oneens moet zijn, omdat hij nadrukkelijk het recht erkent van de individuele smaak en de persoonlijke vrijheid.

Carmen en de Lieder ohne worte

De schrijver steekt zijn muzikale voorliefdes niet onder stoelen of banken, hetgeen men van een bewust-levend kunstenaar trouwens ook niet verwacht. Menig lezer zal zich de ogen uitwrijven als hij Mendelssohn's bekende Lieder ohne Worte ziet afgekraakt als geestloze en kinderachtig-sentimentele zoetigheden of als hij Brahms' oeuvre het ziet afleggen tegen het overrompelende vuur van Bizet's Carmen. Herhaaldelijk blijkt, hoezeer Andriessen b.v. de spontane en natuurkrachtige muzikaliteit der Zuidelijke volken bewondert, zonder daarbij tot eenzijdige verheerlijking en verguizing te vervallen. Men ondergaat zijn ondogmatische muzikale waarderingen als een verfrissing. Hij keert zich daarbij zowel tegen een kil rationalisme als tegen halfzachte mystiek en toont een diepe eerbied voor het mysterie der muziek.

En passant spreekt hij over het 'liederlijk gebibber' van het cinema-orgel, deze brulboei onzer moderne beschaving, zoals een karakteristiek luidde die ik eens ergens las; hij verwerpt het uit voeren van oude compositie's met historische middelen en in de historische stijl, hetgeen hij een museumstandpunt noemt, lévende muziek onwaardig; en hij poneert eenvoudige, maar zo dikwijls vergeten waarheden, b.v. dat de waarde van een modern muziekwerk niet wordt bepaald door haar progressie, dus door de mate waarin het aan de 'eis van de tijd' tegemoet komt, maar juist door de mate

[p. 204]

waarin het zich boven de tijdsgeest weet te verheffen.

'Laat u niets verklaren'

Intussen brengt Andriessen zijn lezers op fijnzinnige en onmerkbaar-paedagogische wijze begrip bij voor het muzikale phenomeen. Componisten en hun werken gaat hij niet te lijf met een gewichtige apparatuur van kunstdefinitie's, stijlopvattingen of artistieke principes, noch met een literaire uitstalkast van lyrische ontboezemingen en uitroepteken-rhetoriek. Zijn enige geloofsbelijdenis is die van de natuurkracht en de irrationaliteit der muziek. Hij tracht de inhoud van een bepaalde compositie niet te 'bepalen' of te 'verklaren'. Hoogstens wil hij met behulp van karakteromschrijvingen, door middel van vergelijkingen, iemand (voorzichtig) helpen bij het verkrijgen van een gunstige gesteldheid tot luisteren. Muziek is in wezen immers een niet te verwoorden natuurverschijnsel, dat zich in alle stijlen en vormen kan openbaren. Haar mysterie hebben we moedig én deemoedig te aanvaarden. 'Wij kunnen een bepaalde techniek analyseren, wij kunnen een stijl omschrijven en biografische gegevens verwerken, maar wij blijven altijd op de stoep van het huis staan'. Want een compositie is in werkelijkheid een muzikale eenheid, die groter is dan de som van de te analyseren muzikale elementen: melodie, harmonie en ritme. Te trachten de schakel tussen het karakter van een muziekwerk en deze elementen te verklaren is vermetel werk, omdat het een verloochening inhoudt van de wezenlijke geheimzinnigheid der muziek.

Aan de muziek-beluisteraars geeft Andriessen tenslotte de raad mee: '...laat U niets verklaren en luister naar de nameloze schoonheid. Ieder ernstige muziekliefhebber weet hoe moeilijk het is de bewustheid te verliezen ter wille van de ontvankelijkheid'. Hiermede wil niets gezegd zijn ten nadele van de steun, die muziek-technische en -theoretische kennis bij het beluisteren kunnen geven, het is slechts een waarschuwing er niet in te verdrinken, omdat de geest boven de technische analyse staat. 'Wij, Nederlanders, zijn onderzoekers, verificateurs en docenten', zegt Andriessen ergens. Onze hang naar 'redelijke' begrenzing en intellectuele verantwoording dreigt steeds levensgebieden aan te grijpen, die zulks qua wezen niet verdragen. De Nederlander hoede zich ervoor, dat zijn intellectualisme de onbevangenheid niet smoort en het muzikale hart niet doet verkillen, want de natuur staat boven de leer.

Volksaard en muziek

Verspreid over verschillende opstellen maakt Andriessen menige waardevolle opmerking over het verband tussen muzikaliteit en volksaard, vooral met betrekking tot de Hollanders en de Latijnen. Zo acht hij in de Nederlandse volksaard een dispositie aanwezig, die voor het creeren, uitvoeren en genieten van symphonische kunst van nature geschikt is. Onze beschouwende en overwegende aard waardeert muziek, waarvoor het doorwerken der thema's kenmerkend is, waarin de gedachtengang zich na een expositie der gegevens ontwikkelt, concentreert en definitief bestemt. Brede en hartstochtelijke gevoelsontladingen b.v. verdraagt de verstandelijke Hollander beter, wanneer deze in geconcentreerde en vaste vormen gestalte hebben gekregen.

De Spanjaarden en Italianen hebben deze dispositie niet, zij bezitten andere geschiktheden die wij op onze beurt node missen. Zij mogen die zgn. diepte en ernst der Noorderlingen ontberen, zij hebben de warmte en onbevangen spontaneïteit van het hart. Zij mogen de zin voor symphonische constructies missen, zij hebben geen rem voor de zang der menselijke ziel, zij kennen de zonnigheid der melodie en het vleugelachtige gezang, dat het vuur van de hemel dwingt en aan

[p. 205]

ons overbrengt. Hun muzikaliteit is natuur, de onze cultuur. Ontaard hun muziek al eens tot veruiterlijking en effectbejag, de onze slaat even gemakkelijk over tot dorre constructiviteit en schriele baatzucht.

Het is de zangdrift en de gezonde natuurkracht der latijnse muzikaliteit, die Andriessen's zuivere muziekliefde in verrukking brengen. Het zingen is immers het levensbeginsel van de musicus. Het kan zich uiteen zowel in het bel canto der menselijke stem als in het woordeloze zingen, het cantabile, van het instrument. De schrijver is van oordeel, dat aan de orkestwerken van de meeste hedendaagse componisten de primaire macht van de melodie ontbreekt, omdat men sinds lang het zingen heeft verleerd.

Het is onmogelijk meer dan een vluchtige greep te doen uit de rijke inhoud van Andriessen's boek. Steeds wordt de, door een recensent terloops aangeduide, selectie uit een rijke inhoud bepaald door eigen belangstelling en andere, nog meer toevallige, factoren. De lezer leze zelf hoe Andriessen schrijft over Bruckner, over Bizet's Carmen, Verdi's Requiem en Debussy's Children's Corner, over de zangkunst, de orkestdirigent en over oude dansvormen.

Andriessen moet een levenskunstenaar zijn; slechts zó iemand kan ons doen beseffen hoe oneindig veel muziek er in het leven zit. Zijn boek zal een bevrijding zijn voor hen, die hun muzikaliteit zien verdorren onder het plichtmatig mooi-vinden van alle muziek die als 'goed' wordt aangediend. Een kostbaar boek.

André J.M. van Strijp