Streven. Jaargang 4

[p. 646]

Forum

Twee romans van Julien Green

De Franse bekeerling J. Green is een auteur die ten onzent, tot voor enkele maanden, maar weinig belangstelling genoot. Twee recente publicaties stellen hem op dit ogenblik echter in het volle licht: de eerste is een Nederlandse vertaling van zijn reeds in 1927 verschenen Adrienne Mesurat (Vert. H. Foeken, Contact, Amsterdam), de andere is de uitgave van een nieuwe roman, Moira (Plon, Paris), die hem de aandacht van heel het lezend publiek definitief verzekert.

Beide werken worden volledig gekenschetst door wat Prof. Dr J. Nuttin zegt in zijn Psychoanalyse en spiritualistische opvatting van de mens. 'Het psychisch beeld dat de hedendaagse literatuur ons schildert van de mens, draagt diep de stempel van het nieuwe.... We staan ver af van de klare psychologie der klassieke werken, ver zelfs van de goedgeordende en doorzichtige passies van een Racine. Het fatum van de antieke tragediën, dat de mens van buitenuit, van hogerhand, mysterieus en tragisch voortstuwde, dat fatum is een innerlijke kracht geworden, de kracht van het eigen onbewuste zieleleven. Zo is de meest karakteristieke trek van het mensenbeeld, zoals het in de hedendaagse letterkunde tot uiting komt, dezelfde als die van de diepte-psychologie: een zieleleven waar het pathologische en het onbewuste als een onontwarbaar kluwen door het normale heen verweven zit', (p. 108).

In beide romans wordt ons dat fatum van het eigen onbewuste zieleleven op beklemmende wijze beschreven. Hiervoor gebruikt de schrijver geen sterk atmosfeerscheppende stijlprocédé's. Als enige instrumenten heeft hij de haast logische zekerheid van zijn constructie en de harde waarheid van zijn karakters die zichzelf onafwendbaar ten gronde richten. Door een realisme van voor zich zelf sprekende feiten slaagt hij erin het noodlot 'à l'état pur' voor te stellen. Ondanks deze gemeenschappelijke stemming verschillen beide werken zo sterk van elkaar dat men zich op het eerste gezicht zou afvragen of men wel degelijk met dezelfde schrijver te doen heeft.

Adrienne Mesurat is het verhaal van een meisje, dat door haar omgeving belemmerd wordt in haar psychische ontwikkeling. Haar vader, een gepensionneerd spoorwegbeambte, leeft alleen nog voor het onderhouden van zijn gewoonten, en haar oudere zus, sinds jaren ziek, heeft zich langzamerhand ingekapseld in een gezondheidspsychose. Adriennes temperament is te sterk om het binnen dit uitzichtsloze milieu uit te houden. De eerste horizon op het volle, vrije leven gaat voor haar open bij een ontmoeting met een veel oudere dokter uit de buurt. In een zorgvuldig verborgen gehouden liefde tracht zij te ontsnappen aan de grauwe werkelijkheid van haar bestaan. De ontdekking van haar geheim veroorzaakt in haar gesloten gemoed de bestaanscrisis die haar langzamerhand zal ten gronde richten: haar vader is te zeer gesteld op zijn gewoonten en haar zus te jaloers op dit onbereikbare geluk om Adriennes liefde enige kans te geven. Zij weet haar zus het huis uit te werken en, op een late avond, stoot ze haar vader van de trap omdat hij haar wil onterven. Alleen in het grote huis zal de gedachte aan de vadermoord en de nutteloosheid van haar liefde Adriennes bewustzijn obsederen en uiteindelijk totaal vernietigen. Nergens kan zij genezing vinden voor de psychische wonde die haar langzamerhand uitvreet. De obsessie wordt nog

[p. 647]

aangewakkerd door de voortdurende toespelingen van een buurvrouw en ontwikkelt zich tot een waanzinnige angst: Adrienne voelt zich steeds meer vastraken in een net dat om haar gespannen wordt. Wanneer ze tenslotte merkt dat ook de dokter haar niet meer kan helpen, breekt haar psychisch gestel onder het al te zware gewicht: het boek eindigt met de volledige krankzinnigheid van de hoofdpersoon.

Het wondere van dit verhaal is dat het tevens beangstigend mysterieus en haast wetenschappelijk realistisch is. De beschrijving doet op elk ogenblik denken aan een psychiatrisch verslag en sommige scènes zijn zuiver phenomenologische beschrijvingen van menselijke emoties.

Niets, ook niet de minste rimpeling van het bewustzijn, ontsnapt aan Greens meedogenloos scherpe blik. De haast scientistische opzet van de roman herinnert even aan P. Bourget. Maar het geheim van J. Green is dat hij ons in dit objectief realisme diep weet te grijpen. Er ligt in zijn verhaal veel meer dan de nauwkeurige beschrijving van een psychische verwording. Heel dit haast onpersoonlijk realisme wordt in een nieuwe dimensie gesteld: iets wat nergens genoemd wordt maar wat op elk ogenblik nieuwe vergezichten om de feiten heen schept. Deze nieuwe dimensie is het die aan het verhaal zijn dramatische kracht geeft. Zij vindt haar oorsprong in een zeer fijnzinnig ontwikkelde 'sense of mystery', die overal direct het transcendent karakter der dingen weet te achterhalen. Misschien mogen we het wel religieus gevoel noemen, doch niet zozeer een gevoel dat peilt naar het 'mysterium fascinans', als wel een angst voor het 'mysterium tremendum', de huiver voor al wat ons menselijk begrip te boven gaat. Greens religieuze gerichtheid doet ons eerder denken aan Kierkegaard dan aan Péguy. Overal vinden we nog sporen van de protestantse levensinstelling waarin hij werd opgevoed. Ik weet niet of sinds Shakespeare de angst ergens zo verschrikkelijk beschreven is als in de passage over de nacht van de moord of over de nacht in het hotel te Dreux. Green opent diepten die door geen menselijke maar alleen door een transcendente verlossing te bereiken zijn.

Ondanks de hoge kwaliteiten die zich in dit jeugdwerk openbaren, is het toch duidelijk dat de schrijver nog geen volledige harmonie bereikt heeft: hij schrijft nog te veel 'in een genre'. In de eerste hoofdstukken krijgen we ellenlange, minutieuze beschrijvingen waar we eigenlijk niet veel aan hebben, maar die, sinds Balzac, nu eenmaal bij een realistische roman horen. Geleidelijk aan echter worden deze steeds meer geïntegreerd in het verhaal en komt er een direct contact met het psychologisch leven van de hoofdpersoon tot stand.

Waar we in Adrienne Mesurat nog een zekere aarzeling meenden te ontmoeten, een zekere dualiteit tussen het eigenlijk gegeven en het groot aantal beschrijvingen die de kijk van de schrijver op dat gegeven trachten te benaderen, werd, op dat punt, in Moira een perfekte harmonie bereikt. Technisch gesproken is deze roman volmaakt. Dit is eigenlijk het enige wat we er tegen in kunnen brengen: de verfijnde, gladde constructie lijkt ons enigszins in tegenstelling met het getourmenteerd karakter van het verhaal, zodat we tenslotte ook hier nog een lichte tegenstelling zien opduiken tussen vorm en inhoud. Deze tegenstelling zal wel nooit helemaal overwonnen worden zolang een Angelsaksische geest zich moet uitdrukken in de strenge structuur van een Franse roman.

Het verhaal beschrijft de noodlottige gevolgen van een verdringing. Joseph Day, een knappe jonge man uit de bergen, komt studeren aan een Amerikaanse universiteit 'om de Bijbel te kunnen lezen'. Zijn 'moderne' makkers die nogal

[p. 648]

vallen in zijn knappe verschijning, brengen hem voor het eerst, tegen zijn wil, in contact met het sexuele leven. Zijn fanatisch religieus en moreel integralisme verhindert hem dit evenwichtig te verwerken. Elke sexuele beleving beschouwt hij als zonde. Aldus wordt het sexuele, dat zich langs alle kanten aan hem opdringt, een obsessie waartegen hij zich steeds meer defensief moet instellen. Een gewaagde ontgroeningsgrap, door zijn makkers op touw gezet, brengt hem in een erotische situatie waartegen hij niet meer opgewassen is. Hij bezwijkt maar vermoordt de vrouw die hem tot zonde bracht. De volgende dag laat hij zich aanhouden; vrijwillig gaat hij zijn nieuwe bestemming tegemoet....

Zoals men ziet is de intrige erg eenvoudig. Eigenlijk zijn er slechts twee personen, Joseph en zijn vriend David (een toekomstige dominee, die tot het laatste toe, in hem blijft vertrouwen), die een eigenlijke rol spelen in het verhaal. Julien Green heeft hiervan een psychologisch meesterwerk gemaakt. De psy-chologische problematiek wordt er zodanig doorgedacht dat zij, als vanzelf, moet opgeheven worden in een metaphysische en religieuze sfeer. In die zin doet het boek denken aan de beste werken van Graham Greene. André Blan- chet vergelijkt Joseph Day terecht met Scobie uit The Heart of the Matter (Etudes, Octobre 1950). Ook hier wordt menselijkerwijze gesproken een leven moreel en religieus vernietigd zonder dat ons duidelijk is of er van werkelijke schuld kan gesproken worden. En pas op de volledige onthechting aan alle menselijke waarden (ook de hogere), kan God zijn werk beginnen. De diep-vrome protestantse sfeer waarin Joseph Day zich beweegt, leende zich tot een meer innerlijke specifiek religieuze probleemstelling, terwijl in The Heart of the Matter het probleem eerder schijnt gesteld te worden op het terrein van een algemene religieuze wereldbeschouwing. Typisch voor de hele strekking is het woord uit de Schrift dat Joseph vooraan in zijn Shakespeare-uitgave laat schrijven: 'Wij zullen ons hart geruststellen voor Hem, ook als het hart ons aanklaagt; want God is groter dan het hart'. (I Joan. 3:20). En inderdaad aanklagen zal het hart: wij voelen de bedreiging steeds klemmender over zijn leven hangen, onverbiddelijk moet hij er onder stikken.

Een oplossing wordt niet gegeven. Die verwachtten we ook niet want voor dergelijke vragen bestaat geen oplossing: zij monden uit in het mysterie. Allicht zou de schrijver bij zijn lezers de indruk kunnen wekken dat het mysterie voor hem een blinde muur is. Hier dient men echter wel te bedenken dat J. Green juist getracht heeft zich uit zijn vroegere protestantse levenshouding te bevrijden door haar in dit werk kunstmatig tot het einde toe te beleven. De religieuze beleving van Joseph Day is dus intrinsiek protestants. (Hiermee wil allerminst gezegd zijn dat de hoofdfiguur een objectief zuiver beeld van het protestantisme vormt: hij vertegenwoordigt er alleen een psychisch overblijfsel van in het hart van een bekeerling). Een Katholiek zal in het religieuze mysterie nog andere aspecten weten te ontdekken dan God als het 'ganz Andere'. God is voor ons ondoorgrondelijk, maar Hij is tevens nabij. Hij woont in een ontoegankelijk licht, maar heel ons leven is tevens ook een afstraling van dat licht. Zijn wegen zijn onnaspeurlijk, maar Hij is tevens Degene die zich vinden laat voor wie Hem zoeken.

L. Dupré S.J.