Streven. Jaargang 4

De Nobelprijs voor Letterkunde: B. Russell

Zoals men weet werd de Nobelprijs-1950 voor Letterkunde toegekend aan de philosoof Bertrand Russell, 'om zijn veelzijdige en waardevolle geschriften, waarin hij een voorvechter blijkt te zijn van de menselijkheid en de wijsheid van gedachte'.

Wanneer men bedenkt hoe Russell zijn bekendheid in de wereld veroverd heeft, lijkt deze onderscheiding voor letterkunde wel enigszins wonderlijk. De talrijke en inderdaad zeer uiteenlopende werken van Russells hand - hij schreef o.m. over de praktijk en de theorie van het bolsjevisme, over opvoeding, over sociale reconstructie, over huwelijksmoraal, over de verhouding van het individu tegenover het gezag, over het probleem van China, om niet te spreken van de zuiver philosophische werken, die het wezen behandelen van de stof, van de geest, van de waarheid, van het geluk, van het mysticisme, van het wetenschappelijk onderzoek, enz. enz., - deze werken bezitten doorgaans de merkwaardige verdienste van aangenaam te zijn geschreven, in klare stijl en vol humor; inderdaad een verdienste wanneer men bedenkt dat de auteur is de classicus van de hedendaagse logica. Maar was er in

[p. 539]

onze tijd niet één philosoof te vinden, die meer positieve dingen te zeggen heeft dan deze logicus en scepticus, en die ook meteen een aangrijpender stijl bezit dan Russell?

Wanneer Russel dan tóch deze onderscheiding kreeg zal hierbij zijn wereldvermaardheid wel groot gewicht in de schaal hebben gelegd, ruim verdiend trouwens om de vernieuwing die hij doorvoerde in de studie van de grondlagen der wiskunde.

In het begin van deze eeuw verdedigde hij in The principles of mathematics, steunend op voorbereidend werk van Peano en Frege, de thesis dat wiskunde niets anders is dan een verlengstuk van de deductieve logica. Dit was o.m. bedoeld tegen de kantiaanse leer, volgens welke het getal te danken is aan een a priori synthese van ons kenvermogen, a priori synthese die zelf een gevolg is van de tijd. Volgens Russell is het getal een zuiver logische constructie van het verstand, zodat het met de tijd als a priori vorm niets heeft te maken en is wiskundige kennis slechts een andere vorm van verbale kennis: '3' betekent, zegt hij zelf, '2 + 1' en '4' betekent '3 + 1'; vandaar moeten we besluiten, zo gaat hij verder, - maar het bewijs is te lang - dat '4' hetzelfde is als '2 + 2'; en zo houdt de mathesis op een mystiek te zijn; de wiskundige kennis en 'een yard bevat 3 voet' zijn waarheden van hetzelfde gehalte'.

Samen met Alfred N. Whitehead heeft hij deze thesis uiterst gedetailleerd toegepast in Principia mathematica, een monumentaal werk in drie delen, dat nog lang als leidraad en standaardwerk zal dienen voor de moderne logica.

Dit boek is a.h.w. de bijbel geworden van de nog altijd snel toenemende school die zich gevormd heeft rond de studie van de logica, we bedoelen de 'School van Wenen', en de talrijke logistici van Polen, Nederland en Amerika. Evenals Russell zijn de meeste leerlingen van deze school geneigd zich zo door deze wijsbegeerte van de wiskunde te laten verblinden, dat ze de andere activiteiten van het menselijk intellect liever beschouwen als een soort dichtkunst, en wel - waar het de metaphysica geldt - als een mislukte dichtkunst. (Deze boutade is van Carnap, maar volgens Russell vindt hij nu dit oordeel overdreven).

In de vorige eeuw was evenzo het enthousiasme over de onvermoede resultaten van de physica voor velen een aanleiding om alle denken af te keuren dat niet uitging van de experimentele methode, waarmee men bedoelde het loutere meten. Deze mode is nu voorbij daar de scientistische philosophie is vast gelopen door de vooruitgang van de physica zelf, o.m. door de relativiteitstheorie en de indeterminatieformules van Helsenberg. Het wantrouwen tegenover de metaphysica wordt nu geleidelijk aan overgenomen door een exclusief affirmeren van de wijsbegeerte der wiskunde.

Russell heeft een geschiedenis geschreven van de westerse wijsbegeerte en de beoordeling van de daarin behandelde schrijvers steunt geheel op het afkeuren van alles wat zich niet ingraaft in de loutere studie van de logica. Misschien is onder zijn vele werken deze geschiedenis wel het best geschreven, al was het alleen om de juistheid waarmee hier de voornaamste wijsgeren van de westerse beschaving worden gecaricaturiseerd. Maar al moet een caricatuur veel waarheid bevatten om deze naam te verdienen, toch is de History of western philosophy beter geschikt om Russell te leren kennen, dan om ons te laten zien waarin de wijsbegeerte van het westen inderdaad bestond. Het onlogische en de illusies, welke volgens Russell de grote denkers van onze beschaving om beurten koesterden, hadden ten minste dit grote nut, dat ze geleid hebben tot de philosophie van de logische analyse, waarvan Russell een vertegenwoordiger is en welke hij behandelt in zijn laatste hoofdstuk.

[p. 540]

Hij twijfelt er niet aan dat de philosophische problemen, waarvoor men tot nu toe geen bevredigende oplossing heeft gevonden, uitsluitend met deze strikt logische en énig wetenschappelijke methode moeten behandeld worden, en dat vele ervan op die wijze kunnen worden opgelost. Men moet echter een uitzondering maken, denkt hij, voor de waardeoordelen. Deze behoren niet tot het domein van een wetenschappelijke kennis, zodat men tegenover een wijsbegeerte die het ware tevens aanziet als het goede, sceptisch moet staan.

Volgens Russell begaan de meeste philosophen dan ook de vergissing van zulke vragen, - morele, religieuze en politieke - wetenschappelijk te willen behandelen; hierdoor is de denker bevreesd voor 'gevaarlijke' opvattingen en dit verlamt de vrijheid van zijn gedachte. Het verlangen naar algehele oprechtheid in tegenstelling met deze vrees is wel de reden waarom Russell zo scherp gekant is tegen het Russische staatsregime en ook tegen de Katholieke Kerk.

Deze afkeer is echter moeilijk in overeenstemming te brengen met een scepticisme dat zichzelf respecteert; zij schijnt te veronderstellen dat de mensen, die zich vrijwillig en oprecht onderwerpen aan een kerkelijk leergezag, nu met Russell moeten besluiten dat alleen het logisch geraamte van ons denken waarde heeft. Voorzeker is het een onmisbaar element voor elke goede gedachte en dus voor elke waarheid, dat ze logisch verantwoord is; anders zakt ze in elkaar als een mens zonder ruggegraat. Maar wanneer alleen de ruggegraat overblijft, kan men moeilijk van een echte mens spreken. Het komt ons ook voor, dat Russell zelf er niet in geslaagd is zijn scepticisme zo consekwent door de voeren dat hij de waarde van een gedachte tot haar logische ruggegraat beperkt. Want het beschouwen en analyseren van de geldige logische wetten veronderstelt een kennis, die in staat is over de waarde van deze wetten te oordelen, en die dus boven de louter formele logica uitgaat om ze te kunnen beheersen.

De Tollenaere S.J.