Streven. Jaargang 3

[p. 418]

Londense Brief
door Dr D.G. van der Vat

Hereniging der Kerken: Schoolstrijd

Twee geruchtmakende gebeurtenissen hebben de laatste tijd de Katholieke gemoederen van Engeland in beroering gebracht. De eerste is de langdurige en uitvoerige polemiek tussen Katholieken en Anglikanen welke plaats vond in de kolommen van het dagblad The Times naar aanleiding van een in dit blad verschenen artikel over de huidige positie van de Katholieke Kerk in Engeland en daarbuiten. De tweede is de schoolstrijd welke, dank zij een twijfelachtige taktiek van. Katholieke zijde is uitgelopen op een nieuwe en waarschijnlijk onnodige nederlaag.

Op 31 October verscheen op de hoofdpagina van The Times een hoofdartikel getiteld Catholicism To-day. Relations Between Rome and the Christian World. Dit artikel dat door een latere deelnemer aan de discussies, onvriendelijk doch terecht, werd gekenschetst als een karakteristiek voorbeeld van 'de sentimentele en louter menselijke benadering' van het probleem der hereniging van de Christelijke Kerken, bezit de grote verdienste geschreven te zijn door een niet-Katholiek, die zijn uiterste best doet de positie van de Katholiek in de hedendaagse wereld te begrijpen en zelfs, zo mogelijk, te verdedigen. Doch onvermijdelijk verraadt zich in dit irenisch artikel een gebrek aan begrip voor de onbuigzame geloofsdiscipline van de Katholieke Kerk welke discipline oorsprong en garantie is van de Katholieke Unitas en wezenseigen aan haar goddelijk karakter. Men kan het standpunt van de onbekende Anglikaanse auteur van het artikel het best weergeven door de term 'ethisch', d.w.z. het typisch-vage en welwillende standpunt van de grote middenmoot van de Anglikaanse Staatskerk, waar goede wil, redelijkheid, goede manieren, humanitarisme, fair play en een sentimenteel gekleurde gehechtheid aan een mistige traditie de losse band vormen van wat eerder de indruk maakt van een humanistisch-ethische club voor nette lieden dan van een kerkgenootschap. God de Heer wordt impliciet gezien als God de Gentleman en de eveneens geïmpliceerde conclusie is dat, indien wij slechts als heren onder elkaar de Heer dienen, de mogelijkheid bestaat de huidige godsdienstige verdeeldheid op te heffen. De ingekankerde Engelse zucht tot compromis verklaart deze benadering van het probleem der hereniging.

Wat echter de schrijver ontgaat, ondanks zijn onmiskenbare goede wil, is de theologische onmogelijkheid voor Katholieken een compromis te aanvaarden in geloofszaken, d.w.z. te schipperen met geloofswaarheden aanvaard op goddelijk bevel en goddelijk gezag. Ook ontgaat hem, evenals de Anglikaanse schrijvers die deel namen aan de volgende discussies, het voor de hand liggende feit dat men onmogelijk eenheid kan scheppen in de veelvuldige verdeeldheid van de Christelijke Kerken door aan het laatste bolwerk van de eenheid de eenheidsgronden te ontnemen.

In het kort komt de inhoud van het artikel in The Times neer op het volgende: de Katholieke Kerk strijdt in de eerste gelederen van de huidige godsdienst-oorlog. Zij is de voornaamste en meest effectieve bondgenoot in de strijd tegen de materialistische belagers van het Christendom. Zonder Rome kunnen de Christenen nimmer hopen hun vijanden te verslaan. Doch deze bondgenoot bewaart ten opzichte van de Christelijke medestrijders een

[p. 419]

dogmatisch isolationisme. Zij behoort zich los te maken uit deze afzondering om in vruchtbaar overleg te treden met andere Christelijke groeperingen. Hiertoe zou alleen nodig zijn het opgeven van 'niet-essentiele' geloofspunten. Het Heilige Jaar lijkt een gunstige gelegenheid voor een gebaar van Rome, het opgeven van het dogmatisch isolement, waarbij het tevens wenselijk zou zijn, indien Rome afzag van de verouderde post-reformatorische polemische methoden en niet langer haar toevlucht nam tot decreten en verwijtende vermaningen doch tot vriéndelijke overredingskracht. (Hier hebben we de Gentleman weer!).

Aanstonds na het verschijnen van bovengenoemd artikel ontving The Times een stroom van brieven waarvan het blad enige weken achtereen de beste publiceerde. Het debat splitste zich aanstonds in twee onderdelen, namelijk in het probleem der hereniging en het probleem van samenwerking op terreinen waar geloofsverschillen samenwerking niet bij voorbaat buiten sloten. Met betrekking tot het eerste probleem maakten Katholieke deelnemers aan de polemiek het onweerlegbaar duidelijk, dat alle compromis in geloofszaken uitgesloten is, en vele Anglikanen toonden dat zij dit standpunt, zij het dan ook dikwijls met grote tegenzin en niet zonder bitterheid, moesten aanvaarden. Het meest onomwonden werd het Katholieke standpunt uiteengezet door George Andrew Beck, Coadjutor-Bisschop van Brentford, die tevens duidelijk maakte, dat het onmogelijk was een onderscheid te maken tussen 'essentiële' en 'niet essentiële' punten in de Katholieke geloofsleer. Evenals alle andere Katholieken en meerdere van de Anglikaanse deelnemers aan het debat komt Bisschop Beek tot de conclusie dat hereniging op grond van een compromis van Rome voor immer uitgesloten moet worden geacht en dat de bestaande goede wil aan beide kanten zich alleen zal kunnen manifesteren door samenwerking op het practische terrein van sociale, economische en internationale zaken. Op grond van een rijke ervaring voegt de bisschop hier evenwel aan toe, dat dit soort samenwerking in de praktijk, althans in Engeland, zelden tot resultaten pleegt te leiden.

The Times zelf trok in een hoofdartikel van 29 November, bijna een maand na het verschijnen van het artikel dat aanleiding vormde tot de discussie, enige conclusies uit de lange polemiek. Het blad beseft en verklaart dat het onmiskenbaar duidelijk is geworden dat een compromis in geloofszaken voor de Katholieke Kerk slechts mogelijk is ten koste van haar geloofs-integriteit. 'In vele fundamentele kwesties van geloof en zeden bestaat tussen de Kerk van Rome en de andere Westerse Kerken een kloof welke logisch niet overbrugbaar is'. Doch het blad besluit zeer terecht dat het niet anders dan nuttig kan zijn, indien besprekingen zouden plaats vinden waarin een groter besef voor elkanders geloofsstandpunt zou kunnen worden bevorderd door openhartige discussies over meningsverschillen; en voorts dat men, ondanks de weinig bemoedigende ervaring, toch moet trachten op practisch terrein zoveel mogelijk samen te werken. De discussies in de kolommen van The Times hebben zoveel belangstelling gewekt in geheel Engeland dat de redactie besloten heeft het oorspronkelijk artikel met de volgende polemiek en het eigen hoofdartikel van 29 November te doen verspreiden in de vorm van een brochure.

De polemiek, welke ook aanleiding is geworden tot vele artikelen en brieven in andere, vooral Katholieke weekbladen, heeft nog één aspect dat voor buitenlandse Katholieken van groot belang is, willen zij zich een juist denk-beeld kunnen vormen omtrent de staat van zaken met betrekking tot de kwestie der hereniging in Engeland. De meest opvallende manifestatie van het Anglikaanse heimwee naar de Oude Kerk was de lange bespreking welke in de jaren 1922-1926 plaats vond te Mechelen onder het gezamenlijk patro-

[p. 420]

naat van Kardinaal Mercier voor de Katholieken en Lord Halifax voor de Anglikanen. Deze besprekingen liepen uit op een grote teleurstelling. Het merendeel van de Engelse Katholieken had, de illusies van de Anglikanen kennende, niets anders verwacht. Doch alleen het feit al dat een Katholiek prelaat op het continent zo welwillend stond tegenover de herenigingspogingen tussen Anglikanen en Engelse katholieken, had hij een groep Anglikanen verwachtingen gewekt welke onmogelijk konden worden verwezenlijkt. Er kan niet aan getwijfeld worden dat de toenmalige geestdrift aan de kant van Belgische en Franse Katholieken zich baseerde op een volkomen onkunde van de nationale en nationalistische achtergrond van het Anglikanisme. Dit verklaart de volgende passage in een brief van Pater A. Bonnar O.F.M. in The Tablet van 3 December. Pater Bonnar verwijst naar een der Katholieke brieven in The Times waarin de hoop wordt uitgesproken dat nieuwe besprekingen zullen plaats vinden in de trant van die van Mechelen in de twintiger jaren. Pater Bonnar meent, mijns inziens terecht, dat het bijna een tragedie zou zijn, indien dergelijke besprekingen opnieuw geprobeerd werden. 'Indien ze plaats zouden vinden', aldus de schrijver in The Tablet, 'dan zal dit geschieden onder de aegis van een of andere buitenlandse kerkfiguur die de positie niet begrijpt'. Een van de redenen waarom Pater Bonnar aldus spreekt is ongetwijfeld het besef dat de onvermijdelijke teleurstelling volgend op zulke besprekingen, waarin immers toch geen geloofsconcessies verwacht mogen worden van katholieke zijde, slechts zal kunnen leiden tot verbittering bij de wederom in hun verwachtingen bedrogen Anglikaanse groeperingen.

De tweede zaak die de Engelse Katholieken momenteel bezig houdt is de schoolstrijd, die een uiterst onaangename wending heeft genomen. In Engeland verkeren de Katholieken nog steeds in de positie dat zij belasting moeten betalen voor het staatsonderricht en dat zij daarnaast nogmaals moeten betalen voor hun eigen Katholieke scholen. Enige verlichting van deze voor de grotendeels minder-bemiddelde Katholieken ondragelijke last werd in het vooruitzicht gesteld bij de doorvoering van een nieuwe schoolwet tijdens de afgelopen oorlog. Doch deze verlichting betekende volgens toenmalige officiële ramingen nog steeds dat de Katholieken van Engeland een som van 100.000.000 gulden bijeen zouden moeten brengen om te kunnen voorzien in een Katholiek onderwijs dat beantwoordde aan het minimum van de officiële eisen van de regering. Inmiddels zijn evenwel, sinds de doorvoering van genoemde wet, de onkosten voor uitbreiding en nieuwbouw van scholen dermate gestegen dat het episcopaat van Engeland onlangs een mieuwe raming liet maken welke de benodigde som verhoogde tot 500 à 600.000.000 gulden. De bisschoppen besloten derhalve enige weken geleden hun protest te publiceren in een memorandum, terwijl tegelijkertijd de gelovigen werden aangespoord zich bij de volgende algemene verkiezingen ervan te verzekeren dat de candidaat waarop zij hun stem wensten uit te brengen de redelijke eisen van de Katholieken zou steunen. Het gevolg van dit gebaar van de Hierarchie is geweest, dat de twee grote partijen in Engeland, de conservatieven en de socialisten, die het in alles met elkaar oneens zijn, aanstonds tot overeenstemming kwamen betreffende dit ene punt. Geen van beide partijen is bereid mee te werken aan de verlichting van de ondragelijke lasten opgelegd aan een belangrijke minderheidsgroep van de Engelse bevolking.

Hoe onbillijk deze politieke koehandel is spreekt vanzelf, doch eveneens is duidelijk dat door de wijze en het tijdstip van de publicatie van het memorandum grote schade is toegebracht aan de kansen op een rechtvaardige behandeling. Het memorandum verscheen namelijk op een der hoogtepunten

[p. 421]

van de Engelse economische crisis, toen de regering had besloten grotelijks te bezuinigen op alle uitgaven waaronder die voor scholenbouw. Voorts gaf het tijdstip van de publicatie aan het memorandum het karakter van een verkiezingsmanoeuvre in een electorale strijd die toch al belooft een van de bitterste te worden vein de laatste vijftig jaren. Vervolgens was de uitstekende opzet van de Engelse Hierarchie tot mislukken gedoemd omdat ongelukkigerwijze de Katholieke leken in Engeland zo gebrekkig georganiseerd zijn en politiek zo verdeeld dat er vooralsnog geen sprake kan zijn van een doelmatige en effectieve propaganda-campagne van Katholieke zijde. Eveneens bleek dat noch de Katholieke onderwijzers en leraren, noch de Katholieke parlementsleden waren geraadpleegd omtrent inhoud en publicatietijdstip van het memorandum. Het is niet overdreven te zeggen dat de Katholieke leken van Engeland minstens even verbaasd waren over de publicatie als de conservatieve en socialistische politici, die onmiddellijk hun kans schoon zagen en van de gebrekkige taktiek van de Katholieken gebruik maakten om rondborstig en eendrachtig 'neen!' te zeggen.

Doch het zou volkomen onbillijk zijn de Engelse Hierarchie gebrek aan takt te verwijten en het daarbij te laten. Inderdaad is het te betreuren dat niet eerst via prominente Katholieke figuren in het maatschappelijke en politieke leven pogingen zijn gedaan om achter de schermen toezeggingen los te krijgen van de leiders der politieke partijen. Doch men kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat de Engelse bisschoppen hun vreemde stap hebben ondernomen, omdat bij de leken alle initiatief ontbrak. De eigenlijke les van het gebeurde is dan ook niet dat de bisschoppen niet blijken te beschikken over bekwame adviseurs die hun hadden moeten wijzen op inopportuniteit van het memorandum, doch dat in Engeland een ontstellende leemte is aan Katholieke samenwerking en Katholieke organisatie. Zo lang men niet naar buiten op kan treden in een levend, homogeen verband is er niet de minste kans dat men van grotendeels ontkerstende politieke partijen enige medewerking mag verwachten voor het inwilligen van zelfs de meest gerechtvaardigde eisen van de Engelse Katholieken. De dikwijls zeer felle kritiek van de Katholieke leken op hun bisschoppen in zake de school-affaire lijkt dan ook grotendeels misplaatst. Als de leken het aan de clergé overlaten de kastanjes uit het politieke vuur te halen, dan hebben zij het recht verloren kritiek te oefenen als de clergé zijn vingers brandt. Inmiddels moet worden geconstateerd, dat vooralsnog niets wijst op een spoedige aaneensluiting van de Katholieke gelederen. Het vriendelijke en vage amateurisme dat een groot deel van het Katholieke verenigingsleven in Engeland kenmerkt is een onvruchtbare bodem voor doeltreffende gezamenlijke actie.

Londen, 5-12-'49