Streven. Jaargang 3

[p. 376]

Caligula
door J. van Heugten S.J.

ALBERT Camus die thans zesendertig jaar oud is, is geboortig uit de omgeving van Constantine in Frans Algerië. Hij stamt uit een werkmansgezin; zijn moeder is een Spaanse.

Zijn jeugdjaren waren moeilijk, maar met behulp van beurzen wist hij een universitaire graad te behalen en schreef een 'thèse' over 'Sint Augustinus en Plotinus'. Hij was werkstudent en deed van alles om zich financieel boven water te houden. Later ging hij aan het toneel en vormde een theatergroep 'L'Equipe', die hij een tijd lang leidde.

In 1941 trok hij de aandacht der literaire wereld door een korte roman 'L'Etranger' en in 1947 had hij nog groter succes met 'La Peste', een werk dat hij een chronique noemde. Beide boeken verraden een ongewoon intelligent auteur, die vooral met La Peste een zeer oorspronkelijk verhaal schreef, de situatie ener Algerijnse stad namelijk, die door de pest geteisterd wordt. Het oorspronkelijke bestaat niet zozeer in de beschrijving ener pest, die reeds door Thucydides beproefd werd, als in de keuze van dit verschijnsel als hoofdthema van een roman, in de psychische werking die de ziekte op heel de stadsbevolking uitoefent en de houding, die enkele individuen aannemen.

Kort voor de oorlog schreef Camus twee toneelstukken, 'Le Malentendu' en 'Caligula', die in 1943 in één boekdeel uitkwamen. Dit is tot 1949 mét een ander toneelwerk 'L'Etat de Siège', mét het essayistische 'Le Mythe de Sisyphe' en nog enig kleinwerk het oeuvre van Camus. Van de twee eerstgenoemde stukken is 'Caligula' veruit het belangrijkste. Het vond een merkwaardig, hoewel niet onverdeeld gunstig onthaal te Parijs en op veel andere plaatsen.

Wat we van Caligula weten staat grotendeels in Suetonius en Camus heeft zich daarop geïnspireerd en de meeste détails daaruit overgenomen. Bij Suetonius is Caligula een onbegrijpelijk monster, dat aan de dwaaste en wreedste grillen toegeeft, zonder dat er een poging gedaan wordt om hem psychologisch of menselijk te verklaren. Suetonius somt slechts uiterlijke daden en feiten op zonder enige belangstelling voor de mens Caligula; hij is het type van de mechanische historicus die niets anders nastreeft dan de oppervlakkigste nieuwsgierigheid te bevredigen. Camus tracht dit menselijk skelet leven en ziel in te blazen, tracht Caligula psychologisch begrijpelijk en aanvaardbaar te maken en enig redelijk of tenminste verklaarbaar verband te leggen tussen zijn innerlijk en zijn gedragingen.

[p. 377]

Nu is het niet gemakkelijk een wezen dat met mensenlevens omgaat zo ongeveer als wij met lucifers, dat uit loutere grilligheid zoons of vaders van zijn vrienden ter dood brengt en ze lang laat martelen om hen het doodgaan te doen voelen, dat zich bij deze scenes het meest over zijn eigen ongevoeligheid verbaast, dat de vrouwen van zijn gasten of gastheren rooft en onteert, dat alle, letterlijk alle religieuze of menselijke bindingen veracht, kortom een monster van onmenselijkheid dat zwelt in genoegen om de angst enJiet leed zijner medemensen, het is niet gemakkelijk zulk een gedrocht Aanvaardbaar en zelfs enigszins sympathiek voor te stellen. Grotere genieën dan Camus is dit niet gelukt. In Othello laat Shakespeare Jago optreden, ook een monster van onmenselijkheid, hoewel nog maar een kind bij Caligula, maar de grote dramaturg slaagt er niet in of doet geen moeite Jago psychologisch te construeren; hij blijft een onmens zonder meer. Ook koning Richard III is een incarnatie van het boze; hij is een veel minder abstract monster dan Jago, maar hij staat toch nauwelijks in de schaduw van Caligula en treedt allerminst op als een krankzinnige.

In 'De Demonen' van Dostojefski komen ook abnormale figuren voor die zonder meer het boze vertegenwoordigen, de holle zwetser Peter Werchowjénski en de sinistere Stawrógien, gentleman en misdadiger. Maar beiden zijn van ander kaliber dan Caligula, die alle menselijk medegevoel mist en wiens ziel door een of vele moorden zelfs niet' beroerd wordt. Hetzelfde geldt van de misdadigers van Balzac, een Vautrin bijvoorbeeld; allen hebben nog zoveel menselijks in zich dat zij tot deze mensenwereld behoren. Een monster echter dat volkomen redeloos, zonder aanleiding bijna, zijn vrienden of gasten of bezoekers opruimt, doet slechts aan als een krankzinnige, die het normale geestelijke zintuig ten enen male mist.

Camus tracht nu Caligula's krankzinnigheid zo te vermenselijken dat het geheel, een krankzinnigheid in menselijke omlijsting, bijna aanvaardbaar wordt. Wanneer men uitgaat van een philosophie van het absurde, het absurde van alle mensenleven en mensenverhoudingen, zoals Camus doet, dan is deze krachttoer uit te voeren. Caligula lijdt aan 'la passion de l'impossible'. 'De mensen sterven en zij zijn niet gelukkig'. Deze waarheid licht verbijsterend in hem op na de dood van de geliefde Drusilla. Drie dagen en nachten zwerft hij rond in eenzaamheid en bij zijn terugkeer is hij het spoor bijster. Hij wil lot en wereld veranderen en een macht verkrijgen, die de mens onbereikbaar is. Hij wil de maan bezitten, symbool van zijn waanzinnige machtsbegeerte. Hij wil over een vrijheid beschikken, die het loszijn van alle ook de elementaire binding betekent. Innerlijk zijn alle bronnen in hem

[p. 378]

vergiftigd, alle waarden zijn geperverteerd en alle mensenachting is in hem gestorven. Het moorden wordt hem bijna tot wellust.

Camus die de geheimen van het vak kent - hij leidde immers een theatergroep - weet met grote handigheid alles zo te ordenen en te rangschikken, dat er een behoorlijk toneeleffect bereikt wordt. Caligula bezit in het stuk zelfs een zekere grootheid; hij domineert zijn omgeving ook in moreel opzicht, er treedt iemand op als hij binnenkomt. Dë patriciërs kruipen voor hem behalve Cherea die gewoonlijk verstandige taal spreekt en niet vleierig doet. Caesonia, zijn maîtresse, zet hij naar zijn wil omdat zij hem lief heeft, Helicon, waarschijnlijk een vrijgelatene, is hem volstrekt toegedaan en Scipio, een jong dichter en zijn vriend blijft hem trouw ondanks alles wat Caligula in hem stuk geslagen heeft. In deze omgeving is het niet moeilijk te imponeren zelfs voor een half waanzinnige, vooral als deze waanzinnige een meer dan alvermogend despoot is. De auteur bekleedt hem met eigenschappen die de indruk van zijn bloeddorst enigszins temperen. Zo wil Caligula waarheid en eerlijkheid in zijn omgeving zien en zelf ook eerlijkheid betrachten. 'Tu es pur dans le bien comme je suis pur dans le mal' zegt hij eens tot, Scipio in een gevoelige bui. Nochtans heeft hij Scipio's vader vermoord. Hij is doorgaans zacht en welwillend jegens Caesonia, maar op het einde wurgt hij haar tamelijk vriendelijk en zonder veel aanleiding. Bij een maaltijd duwt hij de patriciër Mereia een flesje snelwerkend gif in de mond, daar hij meende dat Mereia een tegengif had ingenomen. Soms is hij zo vertederd dat hij begint te schreien en zacht wordt als een kind. Hij is niet laf bij Camus, waarin hij verschilt van de historische Caligula; hij vernietigt zelfs het bewijs van Cherea's samenzwering tegen hem in diens tegenwoordigheid.

Caligula is steeds degene die weet wat hij wil en doet en ook daardoor beheerst hij de overigen. Als Scipio hem naar aanleiding van een krankzinnig besluit omtrent de erflating zegt: 'Mais c'est la récréation d'un fou', antwoordt Caligula: 'Non, c'est la vertu d'un empereur'.

Zijn redeneringen zijn uiterst simplistisch, maar verschrikkelijk in hun uitwerkingen. Hij weet dat alles om hem heen leugen is en hij wil dat men leeft in de waarheid. Hij heeft de middelen om hen in de waarheid te doen leven, want als keizer van Rome beschikt hij over een vrijheid die alles veroorlooft. Zijn intendant komt hem waarschuwen dat hij aan de schatkist moet denken, een belangrijke zaak voor een keizer. Maar als de schatkist belangrijk is, dan is het mensenleven niet belangrijk en moeten de mensen die denken als de intendant, hun leven voor niets tellen, omdat het geld hun alles is. Zo brengt zijn logica omtrent waarheid en vrijheid hem tot de bloeddorstigste daden. Wel

[p. 379]

laat zijn logica een bittere smaak na: 'Oh! Caesonia, je savais qu'on pouvait être désespéré, mais j'ignorais ce que ce mot voulait dire. Je croyais comme tout le monde que c'était une maladie de l'âme. Mais non, c'est le corps qui souffre. Ma peau me fait mal, ma poitrine, mes membres. J'ai la tête creuse et le coeur soulevé. Et le plus affreux, c'est ce gôut dans la bouche. Ni sang, ni mort, ni fièvre, mais tout cela à la fois. Il suffit que je remue la langue pour que tout redevienne noir et que les êtres me répugnent. Qu'il est dur, qu'il est amer de devenir un homme!'

Ondanks al die bitterheid overtreft Caligula bij gelegenheid de eerlijke Cherea in eerlijkheid, de dichterlijke Scipio in dichterlijkheid, de slimme Helicon in slimheid, de gevoelige Caesonia in gevoeligheid en kon men een ogenblik zijn moordlust vergeten, dan kon men even wanen met een bijzonder, een groot mens te doen te hebben. Maar zijn bloeddruipende handen staan altijd gereed tot wurgen en zo blijft hij het onmenselijke, onaannemelijke monster. De nog zo handige toneelschikking en de psychologische vindingrijkheid van Camus helpen daai niet overheen. Ten slotte wekt hij zulk een algemene weerzin en verzet bij wie dagelijks om hem heen zijn, dat zij hem vermoorden.

Legt men 'Caligula' Shakespeares zienswijze, die hij Hamlet laat uitspreken tegenover de te Elseneur optredende toneelspelers, als maatstaf aan, dat namelijk 'de strekking van het schouwtoneel is de natuur als het ware een spiegel voor te houden, aan de deugd haar eigen trekken, aan de verworpenheid haar eigen beeld te tonen', dan blijft er van dit stuk niet veel goeds te zeggen. Shakespeares uitspraak getuigt van een hoge morele opvatting: de deugd moet als het goede en na te strevene, de ondeugd als het kwade en verwerpelijke voorgesteld worden. Camus' psychologie slaat een andere weg in; zij heeft geen ander doel dan Caligula te 'ontmonsteren', dan hem aannemelijk, bemedelijdenswaardig, sympathiek voor te stellen. Camus schikt en verdeelt zijn figuren zo, dat allen het tegen Caligula afleggen, op een lager! niveau staan, mensen zijn van een lagere orde dan de despoot. Dat hij1; zo Caligula toneelfahig maakt en een sterk effect bereikt valt niet te ontkennen. Maar is een dergelijke voorstelling moreel verantwoord? Worden hier aan de deugd haar eigen trekken en aan de verworpenheid haar eigen beeld getoond? Wordt hier de perversiteit en de grofste ondeugd niet zo subtiel en psychologisch ingelijst dat ze dreigt als vergefelijke abnormaliteit aan te doen? Caligula's omgeving komt tot zulk een walging en afkeer van zijn wezen dat zij hem uit de weg ruimt, Camus baant bij de toeschouwers de weg voor zoveel begrip en medegevoel dat het hem vaak bewondert en zijn omgeving veracht.

[p. 380]

Dit is de omkeer der waarden en niet verantwoord. Dat de auteur Caligula psychologisch tracht te benaderen en een monster menselijk tracht te classificeren is zijn goed recht, maar hem te plaatsen tussen zoveel kleinheid en kruipende angst dat hij er zelf bijna groot door wordt en er een vergoelijkende glans over zijn abnormaliteiten valt, is niet gerechtvaardigd. Camus heeft in een beschouwing over zijn eigen stuk gezegd: 'Caligula est l'histoire d'un suicide supérieur. C'est l'histoire de la plus humaine et de la plus tragique des erreurs. Infidèle à l'homme, par fidélité à lui même, Caligula consent à mourir pour avoir compris qu'aucun être ne peut se sauver tout seul et qu'on ne peut être libre contre les autres hommes'.

Dit klinkt wel erg humaan tegenover een moordenaar op grote schaal, die welwillend zijn geliefde wurgt. Camus moet wel een eigenaardige opvatting hebben over de 'fidélité à lui-même' en de 'passion de l'impossible', waarover hij verder spreekt, alsook van de 'suicide supérieur'. De misdaad wordt hier als een al te onschuldig verschijnsel in deze mensenwereld beschouwd en daarom is zijn drama moeilijk aanvaardbaar.