Streven. Jaargang 3

[p. 274]

Brazilië, grootmacht van morgen
door Dr A. Thomas

'Je compris que je venais de jeter un
regard sur l'avenir de notre monde'.
STEFAN ZWEIG¹⁾

WIE te Rio de Janeiro ontscheept weerstaat niet aan de betovering die uitgaat van dit juweel van moderne en luxueuze stedenbouw, gevat in een weelde van tropische plantengroei en omlijst door een landschap waarin de majesteit van zee en bergen tot een ongestoorde harmonie vervloeit.

Ontsierend en pijnlijk daarentegen zijn de midden in die prachtige stad gelegen zogenaamde 'favellas', kleine negerdorpen met hun armzalige hutten uit bamboe, kalk en riet en met hun ellendige - hoewel niet onvriendelijke - bevolking.

Deze favellas verdwijnen stilaan. Telkens als er voor nieuwe gebouwen plaats moet geruimd worden, worden de negers weer verder gejaagd. Intussen is dit voor Rio de Janeiro zo typisch contrast tussen overvloed en ellende een trouwe weergave, op geringe schaal, van de economische en sociale verhoudingen in Brazilië, en zelfs van geheel Latijns Amerika. De niet altijd rationele en soms moeilijke exploitatie van vrijwel onuitputtelijke materiële mogelijkheden leidt enerzijds tot uitdagende rijkdom van een kleine minderheid en anderzijds tot ontbering en ellende voor anderen die, wel te verstaan, de grote massa vormen. Het spreekt vanzelf dat hier een ideaal terrein voor revolutionnaire bedrijvigheid voorhanden is. De revolutie is daarom voor Zuid- en Centraal-Amerika een chronische ziekte geworden waaraan de wereldopinie gewend is geraakt.

Meestal betreft het paleisrevoluties zonder diepgaande consequenties en alleszins zonder gevoelige internationale terugslag. Doch, wie ziet niet dat hierin verandering kan treden? De chronische revolutie mag wellicht worden beschouwd als een verschijnsel aan jongere staten eigen - een soort van puberteitscrisis - eens echter zal uit die revolutie een bepaalde oriëntering groeien. Onvermijdelijk zal ook

1) Uit de inleiding van 'Le Brésil. - Terre d'avenir' (vertaald uit het Duits), Parijs 1942.

[p. 275]

Latijns Amerika de banier moeten kiezen waaronder het zich wenst te scharen in een wereld die nu eenmaal verdeeld is. Deze keuze is lang niet zonder belang: het is de keuze der jongeren en ook der machtigen van morgen.

De politieke machtsverhoudingen hebben met de zee de rusteloze deining gemeen. Steeds zwellen nieuwe en machtige golven aan. Steeds breken of sterven er andere. Vóór we een kwart eeuw verder zijn, zal Brazilië tot een der machtigste landen der aarde zijn uitgegroeid. De huidige tijd is beslissend voor de zaak (la cause) waaraan die macht ten goede zal komen. Vooralsnog kan dit niet worden uitgemaakt, doch het past dat de aandacht op die vraag gevestigd wordt.

De volgende bladzijden bevatten een kort overzicht van de potentiële macht van de ontwakende reus die Brazilië is, over zijn strategische betekenis en zijn onrustwekkende sociale problemen die kenschetsend zijn voor geheel het Zuid-Amerikaans vasteland.

I. Economisch potentieel

Een reusachtig gebied, in oppervlakte gelijk aan Europa en alleen overtroffen door de U.S.S.R., China, de U.S.A. en Canada; een jong, snel aangroeiende bevolking, op 1 Januari 1946 officieel op 46.200.000 zielen geraamd, een milde bodem waarvan de vruchtbaarheid veeleer moet worden geremd dan bevorderd; enorme reserves aan de meest verscheiden natuurlijke rijkdommen; dit alles maakt van Brazilië een der ruimste en rijkste landen ter wereld. Het beantwoordt volkomen aan de voorwaarden die in het huidige tijdperk aan een grootmacht, die naam waardig, worden gesteld. 'Geen enkel land behorend tot een Europees ras bezit een dergelijke natuurlijke overvloed voor de ontwikkeling van het menselijk bestaan en van een scheppende industrie' (James Bryce).

De tijd waarin het begrip Brazilië achtereenvolgens werd vereenzelvigd met papegaaien ('Terre dos Papagaios'), suiker, goud, katoen, rubber en tenslotte koffie, is voorbij. De ondervinding heeft de gevaren van een al te éénzijdige economische oriëntering voldoende doen blijken. Buiten koffie die nog 35 % van de totale export vertegenwoordigt, komen thans onder de uitgevoerde producten ook voor: katoen, cacao, huiden en leder, tabak, vruchten, vlees, hout, rubber, rietsuiker. Het land produceert verder graan, rijst, maïs, plantaardige oliën, katoen, wol, natuur- en kunstzijde.

Vooral echter de overvloed van minerale producten is ontzaglijk.

[p. 276]

Van de totale wereldreserves aan ijzererts bezit Brazilië één vierde: 15 milliard ton, waarvan 1,5 milliard hematiet met een gehalte van 65 %. Het geld hier in de letterlijke zin van het woord 'bergen van ijzer'.

De lijst van de andere voorradige grondstoffen is indrukwekkend: goud, ruwe diamant, berilsteen, rotskristal, kolen, petroleum, mangaan, bauxiet, koper, lood, antimonium, nikkel, titanium, tantaliet, chroom, zirconium, mica, diatomiet.

De exploitatie van deze fabelachtige rijkdommen stuit echter op een gebrek aan transportmiddelen, kapitaal en geschoolde arbeidskrachten. Desondanks worden grote inspanningen gedaan met het oog op de industriële ontwikkeling. De twee wereldoorlogen hebben daartoe niet weinig bijgedragen. De merkbare versnelling van het industrialisatieproces is ongetwijfeld toe te schrijven aan de noodzakelijke economische en sociale aanpassing aan de zowel nationale als internationale behoeften, die door de wereldconflicten geschapen werden. Het ingebreke blijven van Europese kopers en leveranciers - tweemaal op een kwart eeuw tijds - heeft Brazilië de dringende wenselijkheid van een zo groot mogelijke economische onafhankelijkheid doen inzien: men wil niet verder meer afhangen van de 'unreliable workshops of the old countries'²⁾. Reeds wordt een algemene stijging van de productiecijfers vastgesteld. Grootse plannen voor industriële uitrusting en uitbreiding van het spoor- en wegennet worden uitgewerkt. Volgende cijfers geven een algemeen beeld van het rhythme der industriële ontwikkeling tijdens de jongste 25 jaar:³⁾

	Waarde der productie ( in cruzeiros)	Aantal bedrijven	Aantal werklieden
1907	700.000.000	2.988	136.420
1920	3.000.000.000	13.336	275.512
1940	25.000.000.000	52.379	825.425
1943	31.000.000.000	100.000	1.500.000

Dit alles is nog maar een begin. Doch nu de huidige technische middelen het mogelijk maken de onmetelijke afstanden te overwinnen,

2) J. ADLER: 'The underdeveloped areas. - Their industrialisation'. (The Yale Institute of International Studies, 1949).

3) Gegevens vermeld door G. ROUMA in 'l'Amerique Latine', Brussel 1948.

[p. 277]

zijn de stoutste verwachtingen voor een verdere economische ontwikkeling gewettigd.

II. Sociaal onevenwicht.

'Als er een aards paradijs bestaat kan het niet ver van hier zijn', zo sprak Amerigo Vespucci kort na de ontdekking van Brazilië. Thans echter biedt Brazilië wellicht het meest treffende beeld van armoede te midden van overvloed. Ongeveer de helft van de bevolking leeft zonder bepaalde bezigheden. Zij is noch als voortbrengster noch als verbruikster in het economisch leven van de natie ingeschakeld. Haar bestaansvoorwaarden zijn soms ellendiger dan die van de slaven die nauwelijks zestig jaar geleden - de slavernij werd in 1890 af geschaft - voor de productie zorgden.

De grote vijand is de ziekte: tuberculose, malaria en melaatsheid.

De gemiddelde levensduur van de Braziliaanse bevolking is 47 jaar, hoger dan in Peru (32 jaar) doch veel lager dan in de U.S.A. (63 jaar). In doorsnee wordt de helft van het individueel inkomen aan de voeding besteed.

Deze toestanden zijn kenschetsend voor geheel Latijns Amerika: de twee derden der bevolking is er ondervoed en de helft is door ziekte aangetast. In Argentinië wordt gemiddeld 60 % van het inkomen voor de voeding benut, in Columbië 66 % en in Chili 80 %. In de U.S.A. daarentegen: 38%.

Een middenstand bestaat practisch niet. Het contrast tussen arm en rijk is daarom bijzonder scherp.

In Argentinië bezitten 15 families een tiende van de provincie Buenos-Aires, de rijkste van het land. In Chili behoort 52 % van de totale bebouwbare oppervlakte aan 3 % van de landeigenaars. In Venezuela concentreert minder dan 3 % van de bevolking 70 % van het grondbezit.

Sprekende over Zuid-Amerika, verklaarde Dr Alberto Lleras Camargo, Secretaris-Generaal van de Organisatie der Amerikaanse Staten: 'Er zijn millioenen inwoners zonder tehuis, zonder georganiseerd familieleven, zonder scholen, zonder land, zonder persoonlijke eigendom. Het enige wat zij riskeren wanneer ze tot 'n revolutionnaire beweging toetreden is het verlies van het loon van de volgende dag'.

Geen wonder dat de revolutie integrerend deel is gaan uitmaken van de Zuid-Amerikaanse levensstijl. Het ongeluk van deze revoluties is, dat zij die de staatsgreep uitlokken en organiseren, wanneer ze eenmaal de teugels in handen hebben, al spoedig hun hervormings-

[p. 278]

programma's opgeven om de persooonlijke belangen van hun groep te dienen, zodat terecht gezegd wordt: 'Plus ça change plus c'est la même chose'⁴⁾.

Alleen het hoofd der regering wordt vervangen, de onrustwekkende politieke en sociale problemen blijven onopgelost. De revolutie die Getulio Vargas in 1930 in Brazilië aan de macht bracht, ontsnapt niet geheel aan deze regel.

Het revolutionnair potentieel van Brazilië is te opvallend dan dat het aan het waakzaam oog van de Sovjets zou ontsnappen. Niet toevallig is dit land het centrum van de communistische bedrijvigheid in de Nieuwe Wereld. In Brazilië zijn meer communisten dan in alle andere Zuid-Amerikaanse landen samen. Hun leider Luiz Carlos Prestes - 'o Cavalleiro d'Esperanza' - werd vijf jaar te Moskou en tien jaar in een Braziliaanse gevangenis 'gevormd'. Toen hij in Mei 1946 werd vrijgelaten telde de communistische partij 4.000 leden.

In December van hetzelfde jaar werden onder zijn bezielende leiding 600.000 stemmen op de communistische lijsten uitgebracht. In Januari 1947 steeg dit aantal tot 800.000. In acht staten werden communistische gouverneurs gekozen, ook in Sao Paulo, economisch de belangrijkste. De communisten behaalden de meerderheid in de Gemeenteraad van Rio. Verontrust, heeft de Regering in Mei 1947 de communistische partij buiten de wet gesteld.

Een jaar later lanceerde Prestes een manifest dat in het Parlement door een communist, die aan de zuivering ontsnapt bleek te zijn, werd voorgelezen. Daarin heette het: 'Wij moeten ons organiseren in onze werkplaatsen, in de molens en op de hoeven. Wij moeten strijden voor vrijheid en democratie tegen de brutale kapitalistische exploitatie en tegen Yankee-imperialisme'⁵⁾.

In de wereldoorlogen 1 en 2 stond Brazilië aan de zijde van de Angelsaksische democratieën. Of dat in een eventueel derde wereld-conflict nog het geval zal zijn, is een vraag waarvan de betekenis moeilijk kan worden overschat.

4) Vgl. DONALD MARQUAND DOZER: 'Roots of Revolution in Latin Amerika', in Foreign Affairs, Januari 1949.

5) WILLARD PRICE, 'The importance of Brazil' in The Contemporary. Review, Maart 1949.

III. Strategische betekenis

Niemand minder dan Generaal Marshall zelf bestempelde Brazilië's hulp in de tweede wereldoorlog als onontbeerlijk.

[p. 279]

De strategische betekenis van het land ligt vooreerst in zijn aardrijkskundige ligging. Na Engeland vormt Brazilië het belangrijkste kruispunt voor luchttransport en het natuurlijk vertrekpunt, over het nauwste gedeelte van de Atlantische Oceaan, naar Afrika, naar het Middellandse Zee-gebied, naar het Nabije Oosten en Indië. In een eventueel nieuw conflict zou zijn positie als luchtbasis van uitzonderlijk belang kunnen worden. Het vormt een Amerikaans bruggenhoofd naar Europa en Afrika toe en kan tevens als bruggenhoofd tegen Amerika gericht worden. Roosevelt liet deze mogelijkheid doorschemeren in de verklaring die hij aflegde op de dag van de ontscheping der Geallieerde troepen op Afrikaans grondgebied: 'Onze strijdkrachten zijn in Afrika geland om een aanval in onze hemisfeer langs Zuid-Amerika te voorkomen'. De geschiedenis zou zich kunnen herhalen.

Van doorslaggevende betekenis voor de oorlogvoering is Brazilië echter vooral wegens zijn overvloed aan strategische grondstoffen. Volgende mineralen worden door het Amerikaans leger als essentieel beschouwd: mangaan, chroom, kwarts, mercuur, mica en tungsteen. Voor al deze grondstoffen zijn de Angelsaksische mogendheden in ruime mate op Brazilië aangewezen. De vraag kan worden gesteld of zonder het mangaan van Brazilië - de grootste voortbrenger na de U.S.S.R. - het nodige staal voor het winnen van de wereldoorlog zou voorhanden geweest zijn. Rotskristal is nodig voor de draadloze verbindings- en detectie-apparaten alsook voor optische instrumenten. Elk schip, elke tank, elk vliegtuig heeft ze nodig. Brazilië heeft een practisch monopolie van zuiver rotskristal. Het levert overigens 90 % der kristallen die thans in de moderne industrie worden gebruikt. Columbiet en tantaliet worden gebruikt voor radartoestellen; mica voor electrische isolering; beril voor het harden van koper. Al deze stoffen worden door Brazilië geleverd.

Ten overstaan van het stijgend belang van verfijnde technische uitrusting, vooral van detectie- en verbindingsapparaten, in de moderne oorlogvoering, zal Brazilië in een eventueel wereld-conflict vermoedelijk een nog grotere strategische betekenis krijgen dan zulks in het vorige reeds het geval was.⁶⁾

6) Vgl. in 'The Contemporary Review', Maart 1949, de reeds geciteerde bijdrage.

IV. Dreigende hypothese

Het lijdt geen twijfel dat in de minder ontwikkelde landen zowel wat de materiële als de gemiddelde menselijke ontwikkeling betreft

[p. 280]

de synthese tussen vrijheid, welvaart en sociale orde nog moeilijker te verwezenlijken is dan bij de meer beschaafde en materieel sterk uitgeruste volkeren van West-Europa.

Tenzij de nodige schikkingen worden getroffen om, met behulp van de voorhanden zijnde natuurlijke rijkdommen, doelmatig geëxploiteerd, de volksellende te lenigen en de gewone mens een waardig en veilig bestaan te verzekeren, bestaat het gevaar dat de volkeren van Latijns Amerika en van Brazilië inzonderheid, geneigd zouden zijn in extreme oplossingen te vervallen en de gemakkelijke prooi zouden worden van ideologieën voor welke materiële overwegingen van doorslaande zo niet uitsluitende betekenis zijn.

Deze eventualiteit zou niet alleen voor de betrokken volkeren, maar voor de ganse wereld noodlottig kunnen worden.

De gebeurtenissen die zich in het Verre Oosten afspelen zijn in dit opzicht een zeer ernstige waarschuwing. Ook in China heeft de ellende van het volk en het niet tijdig doorvoeren van sociale saneringsmaatregelen het succes van Mao-Tse-Toeng mogelijk gemaakt.

Het is waar dat de Braziliaanse bevolking vredelievend en verdraagzaam is, dat zij er zelfs in geslaagd is zonder bloedvergieten de over gang te verzekeren tussen het sterk gecentraliseerde regime van President Getulio Vargas naar meer democratische instellingen. Doch men verlieze niet uit het oog dat de eeuwenoude beschaving van het Chinese volk en zijn natuurlijke gematigdheid, de opgang van Mao-Tse-Toeng - en van wat hij vertegenwoordigt - niet heeft kunnen beletten.

Mochten de beide grootste potientiële machtscentra - China, gevolgd door Zuid-Oost-Azië, en Brazilië, gevolgd door Latijns Amerika, onder invloed van Moskou komen te staan, dan zou, inderdaad, een grote stap gedaan zijn naar het verwezenlijken van de communistische droom der wereldoverheersing. Dan zou ook, in de uiterste hypothese van een wereldconflict, de driehoek Rusland - China - Brazilië een zeer gevaarlijke tegenspeler kunnen worden van de driehoek Noord-Amerika - Europa - Afrika.

Het is goed deze hypothese te overwegen vóór het te laat is.