Streven. Jaargang 3

[p. 242]

Noodlottige en noodzakelijke Frustratie
door M.L.J. Vaessen, psychiater

HET woord frustratie begint burgerrecht te verkrijgen. In de Engels-sprekende landen wordt reeds langer met voorliefde het woord frustratie gebruikt voor een van de centrale begrippen van de moderne psychologie. Frustrate betekent oorspronkelijk: doen mislukken, verijdelen; frustration is verijdeling.

In de psychologische en paedagogische literatuur heeft frustratie een zeer speciale betekenis gekregen: een dubbele betekenis, die zo typerend de nauwe relatie van opvoeder en kind aangeeft, nl. een ontzeggende, inperkende houding van de opvoeder (de actieve component) en hierdoor een gevoel van teleurgesteld-zijn van het kind (de passieve component). Deze frustratie wordt eigenlijk gezien als een samenvatting van de belangrijkste milieufactoren, die neurotische stoornissen bij kinderen en volwassenen veroorzaken.

Frustratie is in het spel niet alleen bij de vormen van grove materiële verwaarlozing, maar ook bij de fijnere psychologische verwaarlozingsvormen; zo bijvoorbeeld wanneer ouders onvoldoende oog hebben voor en onvoldoende rekening houden met de instinctieve en affectieve behoeften van het kind in zijn opeenvolgende leeftijdperioden; de situatie van talrijke voogdij- en weeskinderen, die materieel goed verzorgd worden, maar affectief alles te kort komen; van pleegkinderen, die zonder psychologische voorbereiding in gezinnen worden geplaatst en overgeplaatst.

Maar niet alleen bij kinderen, maar ook bij volwassenen kan men van frustratie spreken, wanneer met hun behoeften als mens onvoldoende rekening gehouden wordt; ook hier is het niet zozeer een tekort aan materiële beloning, als wel een tekort aan psychische waardering, welke werknemers, soldaten, burgers en parochianen ontevreden, prikkelbaar, opstandig en agressief maakt. Er ontstaat dan een noodlottige cirkelgang, waarin gefrustreerde kinderen en onderdanen later weer frustrerende ouders en leiders worden.

Frustraties in deze zin, een teveel aan frustratie, een teveel aan tekort doen en zich tekort gedaan voelen, liggen dus ten grondslag aan talrijke psychische stoornissen van neurotische en psychopathische aard, maar evenzeer aan vele maatschappelijke en culturele mistoestanden.

De Zweedse psychiater Gösta Harding vat in dezelfde geest de

[p. 243]

aetiologie van de neurosen als volgt samen: Naar mijn mening zijn niet de stoornissen in de libido-ontwikkeling of de verdrongen agressie van doorslaggevende betekenis voor het ontstaan van een neurose, ook al spelen deze met de constitutionele gevoeligheid meestal een grote rol, maar wel de niet bevredigde behoeften van het kind aan een warm contact en veiligheid. (Gösta Harding, Play Therapy, Acta Psych, et Neurol. Scandin. Suppl. 47, 1947).

Daarmee is echter geenszins gezegd, dat elke frustratie uit den boze is, integendeel, een zekere frustratie is in de ontwikkeling van het kind noodzakelijk om te groeien, om verder te komen.

De Amerikaanse kinderpsychiater Fr. Allen omschrijft deze inperking als volgt: Frustratie heeft betrekking op de contrôle of inperking, die men iemand oplegt, waardoor de bevrediging van de behoefte wordt uitgesteld of geblokkeerd. (Internationaal Congres voor Kinderpsychiatrie, Londen, 1948).

Het paal en perk stellen aan een instinctieve behoefte begint al bij de zuigeling, wanneer de moeder het kind niet op elk ogenblik de borst geeft, als het kind er om schijnt te vragen. Het is datgene, wat in de psychoanalyse beschreven wordt als de noodzakelijke overgang van het Lustprinzip naar het Realitätsprinzip. Naast elkaar vinden wij vanaf de zuigelingentijd driftbevrediging en driftinperking; dit is de wortel van de ambivalente gevoelens van het kind tegenover de ouders, d.w.z. het kind houdt in de ouder van de driftbevredigende persoon, maar haat de driftafwijzende persoon. Als de positieve binding nu maar sterk genoeg is, dan wil het kind de inperking ook wel aanvaarden ('der Mutter zuliebe'); het geeft dan een stuk primitief driftleven op, ruilt dit in tegen liefde van de ouders en ook al liefde voor de ouders en is in staat om een über-Ich op te bouwen door identificatie met (de eisen van) de ouders.

Afwijzing en ambivalentie zijn nodig om van het ene ontwikkelingsstadium in het andere over te gaan. Voor een harmonische karakteropbouw en een gezond geweten is het dus nodig, dat de ambivalentie goed verwerkt wordt.

Wilh. Reich beschrijft in 'Der triebhafte Charakter' (Eine psychoanalytische Studie zur pathologie des Ich. Int. Psa. Verlag 1925) de verschillende mogelijkheden van karakterontwikkeling, die ontstaan op grond van de aard van het ambivalentieconflict, dat ieder kind moet doormaken. Het ene uiterste is, dat ieder stadium van het driftleven wordt ingezet met een volledige afwijzing (bijvoorbeeld onverschillige flesvoeding, te strenge verboden van duimzuigen). Deze houding van de ouders werkt sterk remmend op het vermogen tot

[p. 244]

liefhebben (en daardoor op de gewetensvorming), terwijl ze bij een sterke driftmatigheid van het kind de haat stimuleert. Het andere uiterste is het volledig ontbreken van enige inperking. Dit leidt tot ongeremde driftmatigheid, het blijven staan op een infantiel stadium van het driftleven en later op school en in de maatschappij tot ernstige aanpassingsdefecten. De juiste houding ligt in het midden, een juiste menging van bevrediging en inperking. Hierbij is het van wezenlijke betekenis op welk tijdstip en in welke mate de inperking wordt gegeven.

Pathologisch werken diverse vormen van inconsequente opvoeding. Dit is met name het geval, wanneer een langdurige en vergaande ongeremde driftbevrediging plotseling wordt afgebroken door een totaal verbod; als de ouders het dan zogenaamd eens over de andere boeg gooien, kan deze plotselinge wisseling gemakkelijk traumatisch werken. Even inconsequent en ondoelmatig is de eis tot beheersing, als men zich zelf onbeheerst gedraagt. De optimale houding houdt telkens weer rekening met de opeenvolgende instinctieve en affectieve behoeften van het kind en kan telkens via de positieve liefdeband ('der Mutter zuliebe') de inperkingen geleidelijk opvoeren en tot eigen eis van het kind maken. De primitieve drift komt dan op de achtergrond, wordt voor een deel zonder bezwaar verdrongen en blijft voor een ander deel in gesublimeerde vorm voortbestaan; in plaats hiervan komen de meer gedifferentieerde en gecultiveerde vormen van affectiviteit naar voren.

Als wij aldus de grondslagen van karakter- en gewetensvorming verbonden zien met de juiste wijze van frustratie, dan is het verleidelijk een parallel te trekken op het gebied van de godsdienstige opvoeding, welke met het voorafgaande gedeeltelijk samenvalt, gedeeltelijk hier bovenuit gaat.

Directe aanleiding daartoe was voor mij een bijbeltekst in de veel geprezen moderne Engelse vertaling van Mgr Knox (The New Testament, Burns Oates, London, 1947). U vindt daar in de Brief aan de Romeinen het volgende vers (8:20): Created nature has been condemned to frustration.

De exegeten zijn niet zeker van de interpretatie of God zelf of Adam bedoeld is als degene, die de geschapen natuur hiertoe veroordeelde of onderwierp. Ook de term geschapen natuur (creatura) laat ruimte voor verschillende uitleg: men kan het zien als een dichterlijke visie op de hele schepping (de barensweeën voorafgaand aan een nieuwe schepping); men kan het ook opvatten in engere zin, van de menselijke natuur, maar dan van de onverloste menselijke natuur, de humanist zo men wil.

[p. 245]

Het meest opmerkelijke is echter in ons verband het gebruik van de term frustration; het komt mij voor, dat hier een oude waarheid in een verrassend nieuw kleed is gestoken.

In de Latijnse tekst (Vulgaat) staat er: Vanitati enim creatura subjecta est; naast vanitas (ijdelheid) wordt in het volgende vers de term corruptio (bederf) gebruikt; in de Canisiusvertaling worden beide woorden vertaald als vergankelijkheid. Men zou de Engelse tekst wellicht ook eenvoudigweg kunnen vertalen met: de (menselijke) natuur is tot mislukking gedoemd. De term frustration heeft echter een rijkere inhoud dan alleen maar opzettelijke mislukking.

In de boven weergegeven psychologische en paedogogische betekenis van het woord zou men ook hier kunnen denken: niet aan een wrok oproepend tekort doen, maar aan die vruchtbare inperking, die noodzakelijk is om te groeien.

Het is m.i. niet nodig, de tekst daartoe enkel in zogenaamd toegepaste of geaccommodeerde zin te verstaan (zoals de Liturgie soms doet). Deze opvatting vindt nl. ook steun in de hele context van deze vertaling, die, in tegenstelling tot de gangbare vertalingen, doortrokken is van een dwingende logica. Men zou kunnen spreken van een levensles over de moeilijkheden op de weg naar de Heerlijkheid.

Het zijn de verzen 18 t/m 27 (Nature, frustrated by the Fall, sighs for Redemption):

18. Not that I count these present sufferings as the measure of that glory wich is to be revealed in us.

19. If creation is full of expectancy, that is because it is waiting for the sons of God to be made known.

20. Created nature has been condemned to frustration; not for some deliberate fault of its own, but for the sake of hun who so condemned it,

21. with a hope to look forward to; namely, that nature in its turn will be set free from the tyranny of corruption, to share in the glorious freedom of God's sons.

22. The whole of nature, as we know, groans in a common travail all the while.

23. And not only do we see that, but we ourselves do the same, we ourselves, although we have already begun to reap our spiritual harvest, groan in our hearts, waiting for that adoption which is the ransoming of our bodies from their slavery.

24. It must be so, since our salvation is founded upon the hope of something. Hope would not be hope at all if its object were in view; how could a man still hope for something, which he sees?

[p. 246]

25. And if we are hoping for something still unseen, than we need endurance to wait for it.

26. Only, as before, the Spirit comes to the aid of our weakness; when we do not know what prayer to offer, to pray as we ought, the Spirit himself intercedes for us, with groans beyond all utterance:

27. and God, who can read our hearts, knows well what the Spirit's intent is; for indeed it is according to the mind of God that he makes intercession for the saints.

Het alleen maar menselijke moet mislukken om te hopen op iets, dat verder reikt (with a hope to look forward to...... freedom); om te blijven hopen hebben wij volharding nodig (endurance) en hierbij is het de Geest van Jesus in ons binnenste, die ons nieuwe leven zal bezielen.

Frustration betekent dan niet louter mislukking van de natuur door de val van Adam (Nature, frustrated by the Fall) - ofschoon van Adam uit gezien ook een felix culpa genoemd - maar een natuur, die, om haarzelfs wille gezocht, moet tekort schieten in haar doel en moet leiden tot de dood. Het is ermee gesteld als met het primitieve driftleven; in een jeugdstadium is de aanwezigheid van het louter natuurlijke goed en noodzakelijk; maar om te groeien moet de goddelijke wijnbouwer op een bepaald ogenblik en op een bepaalde wijze snoeien en inperken.

De christenmens is van origine een humanist, die de vreugde van het natuurlijke leven niet versmaadt. Als geleidelijk zijn geestelijk leven zich ontwikkelt, leert hij, vaak nog met een gevoel van pijn en teleurstelling, de noodzakelijke beperkingen te aanvaarden, omdat hij voelt en weet, dat hogere wijsheid alleen te vinden is langs de weg van het kruis.

Dat betekent een naar draagkracht voortschrijdende inperking van de voorbijgaande, vergankelijke, lichamelijke behoeften om aldus te gaan verlangen, te hopen en te groeien naar de geestelijke vrijheid en de totale verlossing. Deze weg kent weer zijn eigen duisterheden, het is het smalle pad, maar het is de weg naar het Al van God.

Om volwassen te worden moet de mens als kind reeds vroeg leren het Lustprinzip te vervangen door het Realitätsprinzip; bij zijn geestelijke groei zal hij op analoge wijze het natuurlijke realiteitsprincipe moeten leren vervangen door het bovennatuurlijke realiteitsprincipe, waarvan Sint Paulus in het tweede vers van hetzelfde hoofdstuk van zijn Brief aan de Romeinen schrijft: The spiritual principle of life has set me free, in Jesus Christ, from the principle of sin and of death.

[p. 247]

Het komen tot de volwassen mannenmaat van Christus is een rijpingsproces, dat vele parallellen vertoont met de ontwikkelingswetten van de physiologie en de psychologie. Zoals in de opvoeding gebrek aan psychologisch inzicht, strengheid, slapte of inconsequentie de natuurlijke karakterontwikkeling in gevaar brengen, zo komt ook de zielzorg tot averechtse resultaten, als zij de godsdienstige waarden op de natuurlijke bodem inplant op het onjuiste tijdstip, in onjuiste vorm of onjuiste mate.

Bij een teveel aan frustratie in godsdienstig opzicht krijgt men godsdienstige infantilismen, waarvan men het ongeloof en de scrupulositeit de twee uiterste vormen zou kunnen noemen. Godsdienstige lauwheid is een andere vorm. Wij zijn hier nog niet toe aan het opstellen van zekere wetmatigheden, die ons zouden kunnen helpen bij het opstellen van richtlijnen voor de godsdienstige leiding van de jeugd. In de praktijk wemelt het echter van de 'anachronismen', waardoor de wijsheid der Kerk onvoldoende vat heeft op de jeugd. Christus zal zich met de jeugd zeker anders onderhouden hebben dan met de Apostelen.

Er is reeds veel geschreven over aanpassing van het godsdienst-onderwijs, mishoren en biechten aan het kinderlijk verstand en gevoelsleven, maar met een van deze auteurs zou men nog altijd kunnen zeggen: Er is nog veel te doen! Ik denk o.a. aan een niet bij de leeftijd passende opvoeding in offertjes-geest, met als achtergrond de griezeligheden der martelaarsgeschiedenissen (reeds op kleuterscholen). Deze sado-masochistische sfeer is zeer ongezond voor het kind en kan de latere ontplooiing van het liefdeleven en ook het godsdienstig leven in sterke mate bemoeilijken. Ik denk aan een angstvallige voorzichtigheid inzake sexuele opvoeding en voorlichting en de uitzonderingspositie, waarin vaak de sexuele moraal staat ten opzichte van de beoordeling van het gehele gedrag en de gezindheid. Hierdoor houdt men zich te zeer bezig met de gevaren van de onkuisheid en verliest uit het oog de positieve opvoeding van sexualiteit en liefde.

Frustratie in de goede zin is ook in godsdienstig opzicht alleen mogelijk 'Mutter zuliebe'. Voor de kinderen en de opgroeiende jeugd zal de Kerk dan alleen tot God leiden, als wij haar weer maken tot onze lieve Moeder de Heilige Kerk, die ons het besef bijbrengt, dat God ons het eerst heeft liefgehad.