Streven. Jaargang 3

[p. 174]

Herijk der Liefde
door P. Smulders

OOK woorden hebben hun geschiedenis, waarin zich, zo vaak het betrokken woord een grondhouding van het mensenleven aanduidt, niet zelden de geschiedenis weerspiegelt van de cultuur, van de denkgewoonten en de geesteshouding van vroegere geslachten. Zo zouden wij aan de ontwikkelingsgang der termen, die aan ons nederlandse 'liefde' beantwoorden, een stuk geschiedenis kunnen aflezen van de europese geest.

Toen het jodendom en later het christendom binnentraden in de grieks-romeinse wereld, kozen zij ter vertaling van het hebreeuwse woord voor liefde niet gangbare termen als 'eros' of 'amor', maar gaven zij de voorkeur aan de weinig gebezigde woorden 'agapè' en 'caritas', of smeedden zelfs een nieuwe woordvorm als 'dilectio'. De vertalers van de Bijbel en de predikers van het Evangelie waren er zich van bewust, aan de heidenen een nieuwe werkelijkheid te verkondigen. Eros en amor waren te zwaar belast met de erfenis van een zelfzuchtige, geheel op lust bedachte wereld, dan dat zij de dragers konden worden van dat ideaal der sterke, onbaatzuchtige liefde, dat in het Oud Verbond werd voorbereid en dat in Jesus' leer en leven in volle glans verscheen. Zo radicaal verschilde deze liefde van al wat de oude wereld onder liefde had verstaan, dat men andere woorden zocht, die vanouds neutraler, bleker, met minder drift en begeerte geladen waren, zodat zij zich soepeler leenden voor de nieuwe inhoud. De jonge wijn eiste nieuwe zakken. Want hoe geestdriftig dichters en philosophen de heerlijkheid van de eros ook hadden bezongen, en hoe vurig het heidendom die oppermachtige godheid ook had vereerd, in het oog van de christen was dat alles 'harteloos en onmeedogend' (Rom. 1/31). Hier kon men niet volstaan met het verbuigen van de vroegere woordzin tot een gewijzigde betekenis. Het oude zou het nieuwe hebben vertroebeld. Dus moest het worden weggeworpen, om voor iets geheel nieuws plaats te maken.

Aldus leefden gedurende de eerste eeuwen van het christendom twee woordgroepen naast elkaar, enerzijds eros en amor, die de aardse, zinnelijke liefde beduidden, en aan de andere kant agapè en caritas als uitdrukkingen voor de christelijke liefde. Nog in de middel-

[p. 175]

eeuwen onderscheidde het nederlands in die zin de woorden minne en liefde. In deze tegengestelde woorden stonden twee werelden tegenover elkander: de oude wereld van de driftig-begeerlijke, als een blinde daemon uit aarde en vlees opwellende eros, en de nieuwe van de klare, milde, uit den hemel geboren caritas.

Geleidelijk echter zien we de woord-tegenstelling verzwakken. Reeds Augustinus verwaarloosde - misschien opzettelijk - het onderscheid, en in de middeleeuwen voltrok zich in de volkstaal een gelijkstelling, die minne en liefde tot synoniemen maakte. Hier openbaart zich een beslissend keerpunt in het geestesleven. Aardse minne en christelijke liefde worden niet langer gevoeld als radicaal tegengestelde, vijandige machten. Naarmate hij dieper van het christendom doordesemd werd, ging de mens beseffen, dat die oude tegenstelling overwonnen was of althans overwonnen moest worden. Men begon te gevoelen, dat waarachtige minne onbestaanbaar is, tenzij ze bezield en veredeld wordt door christelijke liefde. Het nieuwe ideaal van het echtelijk leven heeft Augustinus met kinderlijke bewondering beschreven in de persoon van zijn moeder Monnica, in wie de hartstochtelijke liefde van de vrouw en de moeder gedragen wordt door haar diep christendom. Eros en agapè zijn hier verzoend, doordat de eros zelf vanuit de agapè leeft.

Om werkelijk liefde te zijn, moet immers iedere liefde zich vormen naar die hoogste liefde, die in Gods mensgeworden Zoon verscheen. 'Hebt elkander lief, gelijk Ik u heb liefgehad.' (Joh. 13/34). Dat is het ideaal van elke liefde, zelfs van die allermenselijkste en meest aardse, die man en vrouw verbindt: 'Gij mannen, hebt uw vrouwen lief, zoals ook Christus de Kerk heeft liefgehad.' (Eph. 5/25). Alle vormen van menselijke genegenheid moeten, om waarachtig te zijn, hun kracht en hun leven putten uit de éne bron der liefde Gods. Allen zijn met haar verwant, allen dragen dan ook voortaan haar naam. Natuurlijk blijven er verschillen, doch het zijn verschillende vormen van het éne zelfde wezen: wij spreken van ouder-liefde, kinder-liefde, echtelijke liefde, Gods-liefde, maar allen zijn zij liefde.

Het christendom, dat begon met naast het oude woord een nieuwe naam te plaatsen, en tegenover het oude ideaal een nieuwe levensnorm ('Een nieuw gebod geef Ik u...' Joh. 13/34), eindigde ermee het oude naar het nieuwe te trekken, door het oude zelf van de nieuwe werkelijkheid te doordringen. Zoals de christelijke genade geheel het mensenleven doordesemde, zo omvatte voortaan de term der christelijke nieuwheid alle gestalten der liefde. De eros zelf werd een vorm, waarin de agapè leefde.

[p. 176]

Dit was zijn verlossing, zijn herstel.

Immers het nieuwe gebod, dat Jesus aan de mensheid bracht, was in wezen een oud gebod, dat bestaan had van de aanvang af (1 Joh. 2/8). God schiep de mens man en vrouw schiep Hij hem, en uit deze schepping ontsprong de eeuwige toeneiging der geslachten, de bron van immer nieuwe vruchtbaarheid. Alleen, in Gods plan was de eenwording van het vlees een middel tot en een uitdrukking van een diepergrijpende eenheid, die twee mensen in geheel hun persoonlijkheid versmelten zou, in geest en lichaam, in denken, willen en voelen, in geneugte en in smart. Een eenheid, die, omdat zij persoon en persoon verbond, de ander zou eerbiedigen in wat hem het meest eigen is; die zou weten te geven en te ontvangen; die zijn hoogste geluk erin zou vinden, de ander gelukkig te maken. Ons hart hunkert naar liefde, omdat wij geschapen zijn naar het beeld van God, die liefde is. Zoals dus Gods liefdeleven gelegen is in de zalige schenking van den Vader aan den Zoon en van den Zoon aan den Vader in de gloed van den H. Geest, zo gaat het diepste heimwee van ons hart uit naar de gave van onszelf. Volgens Jesus' woord is het voor den mens 'zaliger te geven dan te ontvangen'. (Hand. 20/35). Zonder liefde kunnen wij niet leven, maar alleen door onszelf in liefde aan een ander te schenken, hervinden wij onszelf. In dit levenwekkend spel van geven en ontvangen heeft ook de eros zijn plaats.

De tragiek van de zonde echter maakt, dat de zinnelijkheid haar eigen, zelfstandige weg gaat. Niet langer is eros de dienaar, hij wordt de meester. Lust en begeerte heersen. Blind gevoel en duister instinct triomferen. Niet schenken, doch krijgen, en desnoods grijpen met geweld wordt de wet, die de verhouding der geslachten bepaalt. De ander wordt verlaagd en vertrapt tot een werktuig van eigen genot. Geen wetten en normen bestaan er meer voor de drift, allerminst de wet, dat geven beter is dan ontvangen. De ware menselijke liefde, met haar milde gloed van trouw en eerbied en volkomen gave, wordt gedoofd. Die toestand werd om zo te zeggen gecanonizeerd in de cultus waarmee een corrupt heidendom Eros huldigde als de oppermachtige beheerser van mensen en goden. Maar hiermee werd hij de tyran en de gevangene van zijn eigen tyrannie. Van hem verwacht de mens een geluk, dat hij zelf niet schenken, maar waarin hij slechts dienen kan.

Jesus heeft hem bevrijd, door hem wederom te stellen op de plaats die hem toekomt, als de dienaar der zuivere, volmenselijke liefde, door de teugelloze opnieuw te onderwerpen aan de diepste wet van het mensenhart, die de wet van Gods liefde is.

[p. 177]

Het is die overtuiging, waarvan onze taal de weerspiegeling is. Niet alsof dit ideaal ooit geheel verwerkelijkt werd. Al is de christen een nieuwe mens, toch roert zich in hem ook nog de oude Adam. Zelfzucht en zinnelijkheid dringen nog steeds naar de voorrang boven de waarachtige, zichzelf wegschenkende liefde. Doch in ons taalgebruik spiegelt zich een ideaal, een idee, die norm en richting gaf aan het streven. Het is de neerslag van een christelijke opvatting, die in de gemeenschap leefde, hoe gebrekkig zij ook door de individuen werd verwerkelijkt. God is liefde. En iedere menselijke min heeft zich te schikken naar de wet dier liefde.

Intussen heeft zich in de gemeenschap echter een tweede wending voltrokken. Zij is van het christendom vervreemd, en hoewel zij nog spreekt in christelijke termen, het erfgoed van geloviger geslachten, zij denkt en oordeelt niet langer volgens christelijke normen. Zo vernemen wij overal een ontwaarding ook van de naam liefde. In sommige milieus heeft het woord een geile klank gekregen. Wat eeuwenlang de hoge naam was voor die schoonste en rijkste bloesem, die de zon van Christus wekte in de mensheid, dreigt nu de naam te worden van de oude begeerte, welke begerige zelfzucht, en daarom het tegendeel van liefde is. Wat onder de naam van liefde wordt aangediend, is velal een storm van gevoelens, een instinctieve drift, vluchtig, grillig, goedkoop. Doch de liefde is sterk, hecht, getrouw, het kostbaarst van alles wat wij geven en ontvangen kunnen. De oude eros, door het christendom hersteld in zijn waardigheid van dienaar der agapè, eist opnieuw de voorrang, die de mens en hemzelf onteert.

Ook wij christenen, die immers zelf nog ten dele oude mensen zijn, blijven niet doof voor die stem. Wij ook kunnen vergeten, wat de waarachtige liefde is en welke eisen zij stelt. Willen wij de liefde redden, dan moeten wij ons verzetten tegen de ontwaarding van die naam, waarin eenmaal het hoogste en edelste ideaal der christelijke mensheid schitterde, dan moeten wij het vervullen van zijn oude, rijke glans, door al wat zich als liefde aandient te toetsen aan het loflied van den apostel:

De liefde is geduldig, de liefde is goedertieren, de liefde is niet afgunstig, niet pronkzuchtig, niet verwaand. Zij handelt niet onedel, zij zoekt zichzelve niet, zij laat zich niet verbitteren, en rekent het kwade niet aan.

Over onrecht is zij niet blijde, maar over de waarheid verheugd. Alles bedekt zij, alles gelooft zij, alles hoopt zij, alles duldt zij.

(I Kor. 13, 4-6).