Streven. Jaargang 2

Kroniek

Pauselijke sociale richtlijnen

Voor een belangrijke groep leden van de Internationale Unie van Katholieke Patroonsverenigingen heeft Z.H. de Paus op 7 Mei ll. een toespraak gehouden, die kostbare aanwijzingen bevat betreffende de houding van de Kerk tegenover de grote sociaal-economische problemen van onze tijd.

Ofschoon veel korter dan documenten zoals de grote sociale Encyclieken, is die toespraak nochtans zo rijk aan inhoud en betekenis dat wij ze hier onmogelijk in haar geheel kunnen ontleden. Het is alleen onze bedoeling de hoofdpunten ervan aan te stippen en in enkele woorden op het grote belang van 's Pausen verklaringen te wijzen.

Wanneer men een industriële onderneming oppervlakkig beschouwt, krijgt men gemakkelijk de indruk dat de belangen van de werkgever regelrecht in tegenstelling staan met die van de werknemers die 'voor hem', 'in zijn dienst' werkzaam zijn. Het loon, dat de arbeiders ontvangen, wordt door de patroon betaald en van weerszijde is men dikwijls maar al te zeer geneigd te denken dat in die verhouding het gewin van de ene het verlies is van de andere. De Paus komt beslist tegen deze opvatting op. Werknemers, hoewel zij zich onder leiding van een ander stellen, staan in werkelijkheid niet 'ten dienste' van de werkgevers. Beiden staan ten dienste van de nationale economie. Samen door hun gemeenschappelijk werk, brengen zij de rijkdom tot stand waarvan zij allen moeten leven.

'Ondernemingshoofden en werklieden zijn geen onverzoenbare antagonisten. Zij zijn medewerkers in een gemeenschappelijke taak. Zij eten om zo te zeggen aan dezelfde tafel, aangezien zij tenslotte leven van de globale netto winst van de nationale economie.'

De economisten hebben de laatste jaren veel aandacht geschonken aan de middelen om die 'globale netto winst', die zij het nationaal inkomen noemen, zo groot mogelijk te maken en zij zijn steeds meer tot het inzicht gekomen, dat een rechtvaardige verdeling er van zeer veel kan bijdragen tot het vergroten van de winst zelf, en dus ook van het deel van eenieder. De onderlinge verbondenheid en solidariteit in de nationale en internationale gemeenschap, die hierdoor op de voorgrond treedt, is steeds de hoeksteen geweest van de christelijke sociale leer, en het is dan ook niet te verwonderen, dat de Paus deze 'moderne'

[p. 1216]

voorstellingswijze tot de zijne maakt.

Zijne Heiligheid gaat nog een stap verder. Zoals we zojuist opmerkten heeft het de schijn dat de arbeiders, die in private ondernemingen werken, 'in dienst staan' van de werkgevers. Het feit dat hun loon tot de kosten van de onderneming gerekend wordt, versterkt in hen de indruk van 'dienstbaarheid' tot het profijt van anderen - een indruk die niet bepaald geschikt is om het gevoel van menselijke waardigheid bij de arbeiders te verhogen. De werkelijkheid is echter anders, merkt de Paus op. Op het begrensde plan van de private onderneming kunnen de lonen weliswaar bij de kosten van de werkgever gerekend worden; maar op het breder plan van de nationale economie beschouwd is het loon van de arbeiders een deel van het gezamenlijk inkomen van het gehele volk; het is voor de arbeider het middel om zich een deel van de goederen aan te schaffen die hij zelf, met al de arbeiders en al de patroons van het land, heeft voortgebracht; het is dus niet in wezen verschillend van de 'winst' van de patroon, die het werk van de arbeider georganiseerd heeft. Ieder strijkt zijn inkomen op, en in dit opzicht brengen de verhoudingen tussen loontrekkenden en patroons geen dienstbaarheid mede. Integendeel, doordat zij allen aan dezelfde geproduceerde rijkdom moeten deel hebben, zijn hun belangen grotendeels gelijklopend. Maar dan, gaat de Paus voort, indien hun belangen gelijklopend zijn, 'waarom zou het niet gewettigd zijn, aan de arbeiders een billijk deel van verantwoordelijkheid toe te kennen in de oprichting en de ontwikkeling van de nationale economie?'

Onder welke vorm deze medeverantwoordelijkheid of medezeggenschap in de nationale economie aan de arbeiders zou moeten gegeven worden, wenst de Paus blijkbaar niet nader te bepalen. Hij drukt er echter zijn spijt over uit, dat men niet beter geluisterd heeft naar de aansporingen van Pius XI om tot bedrijfsorganisatie of een soort corporatieve inrichting van het economisch leven over te gaan, en dat men ze niet heeft opgevolgd. En hij zegt ook heel duidelijk, dat de nationalisatie niet het normaal middel kan zijn om die mede-verantwoordelijkheid te verwezenlijken. 'De economie is niet van nature uit een staatsinstelling. Zij is integendeel het levende product van het vrije initiatief van de enkelingen en van de door hen vrij ingerichte groepen.' Dit doet overigens geen afbreuk aan de verklaring van Quadragesimo Anno, waar hier uitdrukkelijk naar verwezen wordt, volgens dewelke nationalisatie in bepaalde gevallen wenselijk kan zijn, wanneer het nl. gaat over categorieën van goederen die aan particulieren een te grote overmacht zouden verlenen.

Hier knoopt de Paus een opmerking aan vast, die in zekere zin de meest belangrijke van zijn toespraak mag heten, omdat zij een duidelijke stellingname bevat ten opzichte van bepaalde interpretaties van de leer van de Kerk in zake onderneming en eigendomsrecht. De Kerk heeft er altijd op aangedrongen, dat de arbeider, die in een onderneming werkzaam is, op een waardige - op een menselijke - wijze zou behandeld worden. Hij is niet een machine die verstandelijke arbeid presteert; hij is een 'persoon', en zijn hele persoonlijkheid wordt in een zekere zin in het arbeidsproces ingezet. Daaruit hadden de laatste jaren sommige, overigens zeer orthodoxe, auteurs afgeleid, dat al de medewerkers in

[p. 1217]

een onderneming in de strikte betekenis van het woord een recht zouden verwerven op die onderneming, op de eigendom van de productiemiddelen die zij beheren of hanteren, of althans op de winsten van de onderneming. De Paus noemt dit een dwaling. Zulk een leer gaat uit van het beginsel, dat elke onderneming tot de sfeer van het publiek recht behoort (zoals de Staat, of een gemeente, waar al de ingezetenen in een zekere zin mede-eigenaars van het gemeentelijke eigendom kunnen genoemd worden). Maar dat beginsel is niet juist. De private onderneming, onder welke rechtsvorm zij ook opgericht moge zijn, behoort tot de sfeer van het privaat recht, waar de onderlinge betrekkingen niet door de regels van de verdelende rechtvaardigheid maar door die van de ruilrechtvaardigheid beheerst worden. De rechtmatige eigenaar van een onderneming is dus eigenaar in de volle betekenis van het woord. Hij hoeft zijn eigendom niet te beschouwen als verdeeld tussen zichzelf en zijn medewerkers. En zijn gezag ook niet. 'De eigenaar van de productiemiddelen, wie hij ook weze,... moet steeds binnen de grenzen van het publiek recht der economie meester blijven van zijn economische beslissingen.'

Deze verklaring is dus zeer kordaat; zij is niet voor dubbelzinnige interpretatie vatbaar. Maar indien hierdoor een onhoudbare overdrijving afgewezen wordt, zo blijft toch de traditionele leer van de Kerk geheel onaangetast. De betrekkingen tussen werkgever en werknemer zijn niet uitsluitend juridische verhoudingen met scherp omlijnde en strikt afgewogen wederzijdse rechten die eventueel voor het gerecht kunnen opgevorderd worden. Het blijven op de allereerste plaats verhoudingen tussen personen die aanspraak kunnen maken, zoals we het zoëven zeiden, op een statuut dat hun persoonlijkheid niet kortwiekt of verlamt. Hetgeen zeer duidelijk inhoudt, dat niet alleen op het plan van de nationale economie maar ook op het plan van de individuele onderneming moet gestreefd worden naar 'betrekkingen van gemeenschappelijke verantwoordelijkheid', zoals de Paus ze in zijn toespraak noemt.

Als grondslag van die verhoudingen mag zeker het looncontract blijven bestaan, dat op zichzelf niet onrechtvaardig is. Maar dat contract moet op zulk een wijze beleefd worden, dat de arbeider niet tot een louter passief instrument van de werkgever verlaagd wordt; de arbeider is in werkelijkheid een medewerker, die samen met zijn lichamelijke werkkracht ook zijn geestelijke eigenschappen, zijn initiatief en zijn verantwoordelijkheid inzet, en daarom dient het looncontract, zoals Quadragesimo Anno het zo voortreffelijk zeide, 'verzacht te worden door elementen ontleend aan het contract van maatschap'.

Dan zal volledig verwezenlijkt en beleefd worden wat de Paus in het begin van zijn toespraak naar voren bracht, dat ondernemingshoofden en werklieden samen de gezamenlijke winst van de nationale economie tot stand brengen en onder elkaar verdelen - dat zij 'om zo te zeggen samen aan dezelfde tafel eten'.

De christelijke sociale leer blijft steeds aan zichzelf gelijk. Zij wordt soms in nieuwe bewoordingen uitgedrukt, zij wordt scherper omlijnd naarmate nieuwe concrete verwezenlijkingen mogelijk worden of nieuwe dwalingen oprijzen. Vooral wordt zij steeds bezield door dezelfde bekommernis, dat alle mensen, die broeders in Christus zijn, ook werkelijk

[p. 1218]

als broeders zouden leven, de ene weliswaar voor bepaalde doeleinden aan de leiding van anderen onder worpen om goede samenwerking vruchtbaar en efficiënt te maken, maar allen aan elkaar gelijk in de volledige eerbiediging van elkaars persoonlijkheid en in hun gemeenschappelijk streven naar hun eeuwig einddoel.

R. Van Ooteghem S.J.