Streven. Jaargang 2

Kerk en profane cultuur

Car le surnaturel est lui-même charnel
Et l'arbre de la grâce est raciné profond
Et plonge dans le sol et cherche jusqu'au fond;
Et l'arbre de la race est lui-mème éternel.

Péguy.

De verdedigers van het christelijk humanisme (of humanistisch christendom?) leggen in de jongste tijd vooral de nadruk op de noodzakelijkheid om door het geloof de harmonische uitgroei van lichaam en ziel te bevorderen. Gustave Thibon b.v. looft in een van zijn werken de schone uitbloei van het lichaam in het katholieke huwelijk. Dokters-auteurs als Et. De Greeff (In 'Notre Destinée et nos Instincts') en Biot ('Le Corps et l'Ame' of 'Santé humaine') prijzen de waarde der instincten bij de opbouw van onze persoonlijkheid. De nadruk wordt meer en meer gelegd op de positieve verrijking door het katholiek spiritualisme gebracht bij de uitbloei van het mentaal, gevoels- en zinnelijk leven van de gelovige. Terwijl vroeger, vooral van protestantse of jansenistische zijde, de nadruk werd gelegd op de zwakke

[p. 1098]

zijden van de mens en de onvolkomenheden van de menselijke natuur, schrijft thans de oer-gezonde Claudel dat God niet vreemd is aan de natuurlijke dingen. Wij zijn geredelijk geneigd er om te juichen wanneer God zich openbaart in de edele hoedanigheden van de mens, als in de liefde tot het schone of in het natuurlijke verlangen om de zwakke tegen de sterke te verdedigen. De jonge katholiek van heden betreurt dan ook niet meer dat de moderne mens op cultureel en technisch gebied nieuwe ervaringen heeft opgedaan en grote prestaties heeft geleverd. De uitbloei van de cultuur door het werk van mensen die niet in direct contact staan met de kerk en haar bemiddelend heilsstreven verontrust hem niet en stemt hem niet wrevelig. Aangezien de uiteindelijke rol van Christus en zijn Kerk er in bestaat aan de mens, de vrijheid van het kindschap Gods te schenken en de eenheid van alle volkeren in God te bewerken, moeten wij er ons eerder over verheugen indien de mens zich uit zijn onwetendheid of zijn angsten bevrijdt. Aan de aanvang van iedere schepping en verovering van de moderne mens staat Christus met de adem van Zijn Geest, met Zijn Licht in ieder geweten. Zijn dadelijke genade gaat ook naar de ongelovigen. Waarover zouden wij ons beklagen indien wij Gods werk beter leren begrijpen, indien wij er de openbaringen van Zijn liefde in leren vinden? Men herleze in dit verband ook wat P. Van Heugten schrijft (in het artikel 'Kerk en Cultuur', K.C.T. Streven, Oct. 1948) over de zin van het sacramentele in de katholieke kerk waardoor het zintuigelijke de drager wordt van het onzichtbare, het geestelijke. Wat de mens intussen niet met eigen ogen vermag te zien of wat onvoldoende door zijn eigen krachten gereveleerd wordt, wint aan duidelijkheid, aan reliëf door het geopenbaarde geloof. De sociale bewegingen b.v. strijden tegen de ellende, de stoffelijke of morele wanorde. Zouden zij er niet doeltreffender tegen strijden indien zij het kwaad ook beschouwden als een zonde, als iets dat ons in vijandschap doet leven met God? De wereld weet geen uitweg met het kwaad omdat zij vergeet dat het, door het kruis van Christus, kan gerecupereerd en veranderd worden in een middel tot heropstanding. Niet de nieuwe ontdekkingen en veroveringen van de moderne mens zijn verkeerd, maar betreurenswaardig blijft het dat zij hem niet hebben veroorloofd zichzelf te overtreffen.

Een ander aspect van het conflict tussen de Kerk en de profane cultuur speelt zich af op het litteraire plan. In verband met de strijd tussen hun gelovige beginselen en hun scheppingsdrang hebben sommige ongelovigen durven beweren dat de katholieke auteurs de 'dupe' waren van hun geloof en dat zij hun kunstenaarsschap te kort deden omdat zij zich bij de uitbeelding der levenswerkelijkheden geen onbeperkte vrijheden konden veroorloven. Ook kayholieke jongeren hoorde ik vaak in die zin spreken. Ik kan bezwaarlijk inzien waardoor dit zelfbeklag gerechtvaardigd wordt. De held uit de moderne roman is een mens die zich bewust is geworden van het dwaze, het zinledige, het wanhopige in zijn leven. Tevens belijdt hij zijn drang naar een waardig, mannelijk en moedig bestaan. Zoals de Franse criticus R.M. Albérès (In 'Portrait de notre héros' Le Portulan 1945) onlangs opmerkte, leven de mensen in de moderne romankunst van grote, verterende passies. Wanneer zij lijden is

[p. 1099]

hun smart geen sentimentele begeleiding van het passionele of sociale thema, maar hun lijden heeft een morele, mystieke, zelfs een religieuze zin. De heldhaftigheid waarover Camus, Giono of Montherlant schrijven is van een gans andere aard dan de romantische pose van de mensen der vorige eeuw, die reeds vervaagd zijn tot bleke album-wezens. Claudel vraagt dat wij zouden trachten niet te vervallen in de fout van de mensen der vorige eeuw die er in bestond zich 'met zaagmeel te voeden...'

Niettegenstaande het feit echter dat de moderne romancier zo dicht en zo innig bij de levende werkelijkheid staat, is zijn held nog altijd een ontwortelde, die enkel pubescenten enthousiast kan maken, omdat zij in zijn handelingen de weerspiegeling zien van hun eigen infantilisme, hun kinderlijke dromen naar onafhankelijkheid of hun anarchistisch-individualistische tendenzen. Het ontbreekt de moderne held aan incarnatie, aan de aardse zwaarte van de liefde, het werk, gevoelens en passies. Hij engageert zich in niets, hij is moedeloos en op drift geslagen. Zijn levensopvatting moet breder worden opdat zijn 'humeur' tot breed gevoel of passie zou uitgroeien, opdat hij weer een wezen van vlees en bloed met mannelijke passies zou worden en niet enkel zou verteerd worden door een zinnelijk strovuur. Het betreurenswaardige van de huidige romanproductie - besluit Albérès - is wel dat de beste auteurs degenen zijn die de menselijke incarnatie ignoreren en voorbijgaan aan de uitsluitende liefde, de familie, het persoonlijke en sociale werk en andere 'arme dingen' die tenslotte in staat zijn om voor ons dit leven te rechtvaardigen. Dit verwijt treft niet de christelijke auteurs als Claudel en Péguy die door een breder visie op het leven de volledige mens in waarde hebben hersteld. De zogenaamde vrijheid of vrijmoedigheid, die sommige katholieke kunstenaars hun ongelovige collega schijnen te benijden, wordt bij deze kunstenaars getranscendeerd door een inniger geloofsleven, een innerlijke verdieping waardoor de aardse dingen een reliëf verkrijgen dat hen boven de tijdelijkheid en beperktheid doet uitgroeien.

Met een rustig Godsgeloof zullen wij de zwakheden en de onvolkomenheden van een heidense wereld nog beter inzien. Voor een christelijk gevormd geweten zijn de moderne ketterijen van Nietzscheïsme en communisme slechts aanleidingen tot verdieping. De besloten kringloop waarin de mensen uit Gide's romans zich voortbewegen, de ijzeren kooi waarin zij opgesloten zitten en de staven waaraan zij hun vleugels kwetsen in hun ontsnappingsvlucht, versterken slechts onze waardering voor de rijkdom en de koninklijke vrijheid van de mens die in God gelooft. Chesterton heeft gezegd dat het 'verdwaasde waarheden' zijn die in de wereld in omloop zijn; het zou niet moeilijk zijn in de grote heidense bewegingen van deze tijd een christelijke ondergrond bloot te leggen. Het is onze taak er het kwade uit te weren en de stilzwijgende onvolledige aanbidding van de ongelovige tot een formele geloofsacte om te vormen. Ik denk hier aan het beeld van een 'mislukt christen' dat Thibon ons onlangs in Nietzsche heeft getoond. 'Nietzsche ou le déclin de l'Esprit', Lardanchet, '48).

Wij moeten leren oog te hebben voor Gods openbaringen in de grote profane bewegingen van beschaving en cultuur. Wij moeten volop in onze tijd leven, contact zoeken met ongelovigen, en terwijl men hetzelfde lijden deelt en dezelfde eilende door-

[p. 1100]

maakt wordt het onze taak de nood aan het mysterie, de zin voor God in het streven van de ongelovige aan te tonen. De Kerk kan zich bij de moderne wereld aanpassen zoals zij eertijds de Griekse aesthetica en het Aristotelisme heeft overgenomen en met haar goddelijk licht heeft doordrongen. Alhoewel het mystieke wezen der Kerk voltooid is kan haar historisch wezen nog altijd groeien. Terwijl zij groeit en leeft in de tijd blijft zij in het eeuwige geworteld en moet zij haar aardse uitzicht bekronen met de eeuwige waarden van het geloof. De hemelse stad bouwt zij op de aardse stede. Met het oog op haar eeuwige zending verheugt zij zich over alle veroveringen van de menselijke geest, over het scherpe vernuft van de wetenschapsmens en over de gevoeligheid van dichter en kunstenaar. Aan haar dubbele zending moet de katholiek zich inspireren omdat hij, wanneer hij slechts oog heeft voor de Schrift en de Wet vervallen zal in piëtisme en beslotenheid in zichzelf, terwijl hij, wanneer hij slechts de wereld op het oog heeft, vervalt in een schadelijk activisme. Het heil van de mensheid ligt besloten in de groei en de ontwikkeling van de moderne beschaving die haar volledige harmonische ontplooiing ontvangt wanneer zij zich doordringen laat van de christelijke heilsgedachte.

Fr. Claessens