Streven. Jaargang 2

[p. 1088]

Kroniek

Pro Arte Christiana

In de benedenzalen rechts van het Stedelijk Museum te Amsterdam wordt thans de derde tentoonstelling gehouden van hedendaagse religieuse kunst. De eerste had plaats in 1939, de tweede in 1941. Het oorspronkelijke plan, een tweejaarlijkse expositie door te voeren, werd sindsdien door de ongunst der tijden onmogelijk gemaakt. Het is te hopen, dat van nu af het oude plan kan worden verwezenlijkt. Alles pleit er voor. Een regelmatig overzicht van nieuwe werken op religieus artistiek gebied zal de belangstelling van het publiek verhogen en een smaakvormenden en veredelenden invloed uitoefenen; het kan de aandacht vestigen op jeugdige of nieuwe talenten en op nieuwe mogelijkheden, geboden door hedendaagse materialen en technieken; het kan bij geestelijken en leken een heilzamen afkeer versterken voor het goedkope, waardeloze en onwaardige massaproduct. Om misverstand te voorkomen dient er met nadruk op gewezen te worden, dat deze tentoonstellingen 'pro arte Christiana' gewijd zijn aan religieuse en niet uitsluitend aan kerkelijke kunst, al is veel van het hier tentoongestelde voor de kerk en voor den eredienst bestemd. Religieuse kunst omvat een wijder terrein dan kerkelijke kunst, die uiteraard een diendende functie heeft en gebonden is door liturgische voorschriften en traditie. Onnodig op dit onderscheid hier verder in te gaan, maar wel moet men er rekening mee houden voor een juiste beoordeling van de tentoongestelde kunstwerken.

Er bestond voor deze expositie grote belangstelling van den kant der kunstenaars. Dit bleek uit de talrijke inzendingen. Een strenge selectie was geboden, ook met het oog op de plaatsruimte. Wat opgenomen werd is toch nog ruim voldoende. De catalogus vermeldt 255 nummers, behalve de 33 schilderijen van Joan Collette, die een eigen zaal kregen toegewezen en een ere-expositie vormen naar aanleiding van den zestigsten verjaardag van den schilder. De tentoonstelling is met smaak ingericht. De kunstwerken krijgen over 't algemeen een goede belichting, en hebben ook de nodige ruimte zodat ze elkaar voor den beschouwer niet hinderen, maar integendeel samenwerken voor het scheppen van een zekere sfeer. Er is veel edelsmeedwerk, veel weef- en borduurwerk; verder schilderijen, ceramiek, plastiek, grafiek en glasschilderkunst. Er is vrij veel goeds, d.i. vrij veel dat een aandachtige beschouwing van het publiek verdient; er is weinig nieuws d.w.z. weinig dat nieuwe perspectieven opent; er is nog minder wat aangrijpend overtuigt. Men kan niet ontkomen aan den indruk, dat over het geheel een zekere matheid en onzekerheid ligt. De eerste tentoonstelling pro arte christiana in 1939 gaf de vreugde van een belofte. Deze belofte werd hier niet ingelost. De ongunst der tijden, en de algemene verwarring en culturele stilstand of achteruitgang zijn hier zeker mede debet aan. Men vraagt zich ook af: is deze tentoonstelling wel voldoende representatief? er

[p. 1089]

zijn veel namen die men te vergeefs in den catalogus zoekt. Vooral nog experimenterende jongeren zijn hier aan het woord. Is Zuid Limburg (en wellicht ook Brabant) wel voldoende vertegenwoordigd? Veel religieus kunstwerk is in kerken en kapellen geplaatst en kan moeilijk of onmogelijk worden overgebracht. Ware het niet gewenst geweest van de belangrijkste dier werken schetsen of goede foto's in een afzonderlijke ruimte samen te brengen?

Het beste en rijpste werk van deze expositie ligt grotendeels wel op het gebied van de edelsmeedkunst. Wij vinden hier de bekende namen van Jan Eloy en Leo Brom, Joanna Brom, Ad van Roosmalen, Nico Witteman, kunstenaars die reeds voor jaren hun hoge vorm hebben gevonden en hun meesterschap bewezen; en die nog steeds doorgaan hun inventief vermogen en technisch kunnen in dienst te stellen voor een waardige viering van de verheven liturgische geheimen. Zij worden er toe in staat gesteld door den geloofsgeest en de opdrachten van geestelijken en leken in Nederland, die terecht menen, dat de kostbaarste materialen en de nobelste vormen vereist zijn voor den goddelijken eredienst. In dit opzicht staat ons land zeer hoog. Priesters kunnen zich daar dikwijls van overtuigen op buitenlandse reizen. Naast de genoemde meesters moge de aandacht gevestigd worden op Willem Kloosterman (twee mooie cantorstaven met zilverdrijfwerk) en Jan Noyons (reliekschrijn). Merkwaardig is ook het gesmeed ijzer van H. de Groot (Jonas in de Walvis - geestig maar wat te gezocht -, zijn kruis met corpus kan maar matig bekoren) en van J.M. Koldewey (goede kandelaars).

Er is knap borduurwerk van Johanna Anink-Klijn. Maar de vreemde en soms caricaturale koppen en andere vormen zijn niet verantwoord en op den duur irriterend; ze maken dikwijls meer de indruk van procédé en manier dan van stijl. Het werk van Hildegard Brom-Fischer is als altijd zeer knap, verfijnd en gedistingeerd. De figuren van haar beide rouwkleden met de vijf wijze en vijf dwaze maagden zijn zeer boeiend van vorm en kleur. Merkwaardig zijn de vijf geweven doeken van J. Gaengvan Hengel, uitgevoerd in stofresten, primitief en pretentieloos werk; maar of het levensvatbaar is, zal de toekomst moeten leren.

Onder de weinige plastiek (de catalogus telt slechts elf nummers) bevinden zich twee van de belangrijkste stukken van heel de expositie: een heel mooi, gaaf en rijp beeld in brons van St. Joannes den Doper door Mari Andriessen; het heeft een hoog-renaissancistische allure. En een ontroerende bronzen piëta uit de parochiekerk van Naaldwijk door Albert Termote. Hoe innig, droevig maar berustend neigt het gelaat van Maria naar het smartelijk hoofd van haar gestorven zoon; een stuk dat doet mediteren. Jammer dat de linkerzijde van de borst van Maria te vlak is gehouden en daardoor een leegte vormt in de compositie, waardoor het geheel wel wat al te zwaar aandoet. Dit zijn twee werken van blijvende waarde, die wellicht een belofte inhouden voor de ontwikkeling van de kerkelijke beeldhouwkunst. Hoe ver zijn we gelukkig de rechtlijnige, uitdrukkingsloze beelden te boven gekomen, die men ons indertijd, wellicht onder den invloed der Beuroners, als het hoogste ideaal van kerkelijke kunst wilde opdringen. Toch worden we op deze tentoonstelling aan die periode herinnerd door een gipsmodel van een H. Hart-

[p. 1090]

beeld van Jacques van Rhijn. Dit ontwerp is bepaald een vergissing - op ander dan religieus gebied heeft van Rhijn goed werk gedaan - deze poging is een mislukking. Er staat nog een aardig St. Nicolaasbeeldje van G. Héman.

Bij den ingang werd, kunstmatig verlicht, een fraai glas-in-loodraam aangebracht van A.P. Stokhof de Jong, voorstellende de Bruiloft van Cana; juiste vlakvulling, klare compositie, mooie goed in toon gehouden kleuren en wel wat slappe maar toch nobele figuren. Dat men onwillekeurig gaat vergelijken met de ramen van Joep Nicolas, Jonas en Eyck duidt wel op de betekenis van dit raam, al wordt hiermee geenszins bedoeld, dat Stokhof de Jong reeds de hoogte heeft bereikt van de drie Limburgse glazeniers.

Onder ceramiek bevindt zich een expressieve St. Benedictuskop van Wim Harzing, een Annuntiatie van Jac. Maris, die in sommige kerken heel goed zal passen, een Madonna met kindje en engelen (geglazuurd) van P. Rats O.F.M. en van denzelfden kunstenaar een altaarretabel (Piëta met engelenfiguren), die herinnert aan de kruiswegstaties van Charles Vos in de kerk van de Huskeskolonie te Heerlen maar nog niet op dezelfde hoogte staat.

En dan zijn er nog de schilderijen. Hier is wel ontwikkeling te bespeuren, hetgeen echter niet per se vooruitgang betekent. [Om zich hiervan te overtuigen bezoeke men de eerste verdieping van het museum, waar de ontwikkeling der schilderkunst te volgen is van 1800 tot op heden en die schijnt uit te lopen op ontbinding van den geest en op zelfvernietiging.] De ontwikkeling is zeker nog niet zo ver gevorderd, dat we enigszins precies kunnen zeggen waar we met de religieuse schilderkunst aan toe zijn. En wat het eindpunt wezen zal, weet natuurlijk geen sterveling: want wisten we dat, dan waren we er. Willen deze schilders religieuse volkskunst geven? Men zou 't haast moeten geloven. Wat religieuse volkskunst is, kan men op de bovenverdieping van dit museum gaan zien, waar op 't ogenblik een tentoonstelling van Poolse volkskunst (alles religieus werk) te bewonderen valt. Daar vindt men ontroerende staaltjes van echt primitieve kunst, zonder een zweem van pretentie, met verwonderlijke oplossingen zoals alleen een eenvoudige kinderlijke ziel kan vinden, met een sfeer zoals alleen spontaan geschapen kan worden door een simpel en diep gelovig gemoed. Wat in vergelijking daarmee te zeggen van het werk van schilders als Edmond Bellefroid, Willem Hofhuizen, R. Kimpe, Jaap Min? De stukken van Hofhuizen b.v. (vooral 94-96) willen ook primitief en onbeholpen aandoen, in wezen zijn ze geraffineerd artistiek en allesbehalve eenvoudig. Ze zullen het in een moderne salon, waarvoor ze geschilderd zijn, heel goed doen, maar zeker niet in een boerenwoning of in een landelijk kerkje of kappelletje. Wat is er van het religieuse nog te vinden in de 'gele' of in de 'witte Madonna'? Het eigenaardige is, dat vele van die primitieve Poolse schilderijtjes en beeldjes het minstens even goed zullen doen in een moderne salon, maar dat ze 't best tot hun recht zullen komen in een boerenkamer, in een wegkapelletje of eenvoudig kerkje, waarvoor ze gemaakt zijn en waarnaar ze in deze koele museumzalen met heimwee schijnen terug te verlangen.

Zou men aan jonge schilders en andere kunstenaars, die roeping gevoelen voor religieuse of kerkelijke kunst, niet den raad moeten geven

[p. 1091]

om zich enigen tijd in retraite terug te trekken uit het jachtende leven en uit de verwarring van allerlei moderne en modestromingen. Alleen in de rust en de eenzaamheid bij God zullen zij zich kunnen ontdoen van allerlei hinderlijke superfetaties om in eerlijkheid en waarheid zich zelf te vinden en hun eigen persoonlijkheid te ontwikkelen tot een krachtig religieus leven. Dit immers is noodzakelijk voor het scheppen van waarachtig religieus werk. Noodzakelijker nog dan technische vaardigheid. Niemand kan geven wat hij niet bezit. Religieus zijn betekent dienen in gebondenheid. Ook de religieuse en kerkelijke kunstenaar moet in gebondenheid God dienen. Wat dit wil zeggen en tot welke resultaten dit leiden kan, leert de prachtige verzameling Russische ikonen, uit Nederlandse collecties samengebracht, die aan de tentoonstelling pro arte Christiana is toegevoegd. Hier spreken kunstenaars wier namen zijn vergeten, maar die met grote deemoed en liefde het beste wat zij bezaten gegeven hebben voor de verheerlijking van God en de stichting der gelovigen. Hier kunnen onze kerkelijke kunstenaars zelf afmeten hoever zij het in het dienen hebben gebracht en wat zij door liefdevollen dienst kunnen bereiken. Hier mogen zij leren welke geest den kerkelijken kunstenaar moet inspireren.

Het werk van Joan Collette is bekend. Hier hangen in een zaal 33 doeken van den laatsten tijd. Ik telde er 11 gedateerd 1948 en 3 van 1949. Wel een bewijs van productivitijd - iets meer verdieping en inwendige gloed waren wel gewenst - van den zestigjarigen kunstenaar, die geheel zijn leven en kunnen geschonken heeft aan de religieuse kunst, en wiens werk, vooral dat van een vroegere periode, onmiskenbaar de sporen draagt van een liefdevolle bestudering der ikonenschilders.

A.J. Wessels S.J.