Streven. Jaargang 2

[p. 1067]

Psychologie van het Stalinisme
door C. Thoen

1. HET Stalinisme is de aktuele Russische polotieke uitdrukking van het dialectisch, historisch-materialistisch kommunisme^1.. Het heeft voor den kommunist geen betekenis wanneer tussen Marx, Lenin en Stalin, onverzoenlijke tegenstellingen worden aangetoond. Door zijn dialectisch denken geleid zei Marx reeds: 'Wat het Marxisme betreft, ik ben geen Marxist'. Iedere ideologie moet krachtens haar innerlijke konsequenties verklaard worden. Ten overstaan van het historisch verloop van andere ideologieën in de wereldgeschiedenis kan men het Marxisme moeilijk verwijten de eerste vurigheid en radikaliteit verloren te hebben. Juist de meedogenloze hardheid waarmee ook nu uit de Marxistische oer-idee konsequenties worden getrokken, maakt de Stalinistische epoche van de grootste pseudo-religie van de moderne tijd tot een benauwenis voor de wereld.

2. De psychologie van het Stalinisme kan men niet verklaren uit de handboeken der 'Völkerpsychologie'. De psychologie van het Stalinisme is veeleer die van een pseudo-religieuze categorie^2.. Alleen de totalitaire mens kan de totalitaire mens begrijpen en alleen de religieuze mens de pseudo-religieuze mens. De stortvloed van historische, rassische, geo-politieke, ekonomische en sociale bizonderheden verklaart nog niet de Russische revolutie en haar verloop, doch belicht slechts de bijkomstige vormen. De hoogste en wezenlijke oorzaken liggen in de idee.

3. Het thans honderdjarige Manifest der Kommunistischen Partei toont zijn pseudo-religieuze kracht door zijn vereenzelviging van leer en realiteit. In zijn 11e these over Feuerbach, verschenen in Die Deutsche Ideologie (1845-1846) zegt Marx: 'De filosofen hebben de wereld slechts op ver-

1. Bij Marx betekent de dialectische methode het tegendeel van datgene wat Hegel er onder verstaat. Voor Hegel is de werkelijkheid niets anders dan de verschijningsvorm van de idee, terwijl voor Marx de beweging van de idee niets anders is dan de afspiegeling der beweging van de werkelijkheid, d.i. van de natuur die zich ontwikkelt door de aan haar inhaerente tegenstellingen. De Marxistische dialectische methode ziet de natuur als absoluut één en de verschijnselen der natuur (physisch, psychisch, sociaal) bezitten derhalve een samenhang (cohaerentie). De natuur wordt gezien in eeuwige beweging, leidend tot veranderingen van grootheid en hoedanigheid en wel in vooruitgang van het eenvoudige naar het samengestelde, en van het lagere naar het hogere. Deze ontwikkeling geschiedt door strijd van de in de natuur implicite tegenstellingen. Volgens Lenin is de dialectiek: de studie der tegenstellingen in het wezen der dingen zelf. Het is duidelijk dat deze methode een grote invloed heeft en wel in revolutionnaire zin op de studie der maatschappelijke geschiedenis. (Berthold C. FRIEDL, 'Les fondements théoriques de la guerre et de la paix en U.R.S.S.', pp. 131 vv. 'Base philosophique du marxisme-léninisme'.)

2. Wanneer in het algemeen het woord religie de betekenis heeft van een bewuste betrekking van de mens tot God, inhoudend het besef van de verplichtingen die voor de mens uit deze betrekking voortvloeien waardoor hij God eert, dan is pseudo-religie de bewuste betrekking van de mens tot een aards, historisch feit, proces etc. waarop alle menselijke aktiviteit zich moet richten als op een laatste norm en doel, b.v. ras, volk, staat, proletariaat. Zowel in de nationaalsocialistische als in de kommunistische mythen matigen resp. het ras en de klassenstrijd zich wederrechtelijk de aanspraken van het Goddelijke aan nml. in zoverre ze gezien worden als de oerbeeldelijke, uitwerkende en doeloorzaak aller historische verschijnselen.

[p. 1068]

schillende manieren geïnterpreteerd; het komt er echter op aan, haar te veranderen.' Voor Marx is het kommunisme niet de komende realisatie van een geniale theorie, maar de theorie is de uitdrukking van de onweerstaanbare, maatschappelijke, uiteindelijk kommunistisch volkomen realiteit, zoals het Evangelie in de antieke wereld meer betekende dan de wijsgerige verhandelingen, omdat het de verkondiging was van het in waarheid gekomen Koninkrijk Gods.

Daarom is het 'Manifest' tegelijk leer en zending. En krachtens zijn dialectisch karakter is het kommunisme primair zending die, geleid door de mogelijkheden tot realisatie, de eigen leer voortdurend herscheppen moet. Het kommunisme is meer taktiek dan strategie. In geen enkele ideologische sfeer wordt trouwens zoveel gesproken over strategie en taktiek dan in de kommunistische. Stalin zelf heeft er beschouwingen aan gewijd van zeer openhartig karakter in een van de referaten die in zijn gezamelijke geschriften voorkomen^3..

4. Een van de verschrikkelijkste vergissingen van de mensheid was haar onachtzaamheid voor de Germaanse mystiek in het nationaalsocialisme. De niet-mystieke burgerlijke mens is van mening, dat mystiek in welke vorm dan ook in deze tijd niets anders is dan een atavisme van in grotere omgeving onschadelijk karakter. De religieuze mens, die weet dat in de drang naar het oneindige in ieder mensenhart de roep tot mystiek is gegeven, hij alleen begrijpt dat de 'entgötterte Welt' tot pseudo-mystiek zal komen omdat het kwaad altijd als anti-type van het goed optreedt.

5. De oeridee van het nationaalsocialisme is een intuïtie van rassische biologische determinering. In deze intuïtie lag het dramatisch motief van het eeuwige ras en de voorbijgaande door het noodlot gedetermineerde persoonlijkheid. Lang voor Wagner, Nietzsche, Lagarde, Chamberlain of zelfs Fichte liggen in de Duitse kultuurgeschiedenis de heidense en niet volkomen in het Christendom opgenomen denk- en leefvormen, die in de twintigste eeuw deze demonie mogelijk hebben gemaakt.

6. Dit dramatisch motief alleen verklaart de psychologische omstandigheden waardoor het Derde Rijk barbaars groot werd en barbaars onderging. De onredelijke factor - en deze veronderstelt geen schizofrenie noch aangeboren of verworven kriminaliteit - in Hitlers buitenlandse politiek was het schatten van de biologische waarde der volkeren en het schatten van het lot van hem zelf en dat van zijn politieke antagonisten. Het einde komt in de 'Götterdämmerung' en 'Ragnarok' stemming, die tot het dramatisch oermotief van deze 'Deutsche Weltanschauung' behoort^4..

3. J. STALIN 'Problemen des Leninismus' dl I, p. 80. Strategie und taktik, 4te Aufl. Wien.

4. Ragnarok: wereldeinde der Germaanse mythologie. De mythologische inhoud der oud-Germaanse literatuur (Edda, etc.) heeft sedert de Romantiek een belangrijke invloed gehad op een deel van het Duits geestesleven.

[p. 1069]

Om deze pseudo-religie en pseudo-mystiek te kunnen vernietigen had de rest van de wereld niet genoeg aan zijn technische en materiële overvloeden. De wereld moest alle religieuze en geestelijke mogelijkheden uitputten om tot overwinning te komen.

7. In een door een pseudo-religie gedragen en van pseudo-mystiek vervulde staat is de diplomatieke techniek in het verkeer met andere staten maar voor een miniem deel de uitdrukking van de grote buitenlands-politieke grondbeginselen van die staat. Die beginselen worden door politieke en diplomatieke routine gekamoufleerd. Zelfs de aan het Russisch of Aziatisch wezen toegeschreven diplomatieke techniek van het Kremlin is niets anders dan de nationale en traditionele make-up van een wereldpolitiek door een brain-trust, welke door de idee van het dialectisch-kommunisme boven romantisch-nationale gevoelens is uitgestegen^5..

8. De neiging om het kommunisme in zijn dialectische, historisch-materialistische vorm te bagatelliseren is een gevaarlijk en bovendien bedrieglijk spel. Men probeert de schrikwekkende gebeurtenissen in Oost-Europa sedert Yalta te verklaren door de Pan-Slavische idee, die politiek reeds een eeuw aktueel is. Wie geschoold is in het denken van den dialektischen kommunist, weet met hoeveel nauwkeurigheid deze de religieuze, kulturele, ethnische en andere aspekten van een bepaald vraagstuk onderzoekt als uitingen van een nog bestaande realiteit. De kommunist zal deze aspekten niet vergeten en eventueel vergeten rektificeren. De Russische brain-trust kent het Pan-Slavisme als de vorm waarin de strijd tegen de feodaliteit van de Donau-Monarchie jarenlang is gevoerd en ziet de religieuze en kulturele aspekten van het Pan-Slavisme als ondergeschikt aan de sociaal-ekonomische. Rusland schept hier het Pan-Slavisme niet, maar wendt het aan als analoge faktor. Maar de Russische mens à la Schubart of de een of andere aan Dostojewski kongeniale Pan-Slavist zetelt niet in de Russische brain-trust.

9. De psyche van den dialectischen kommunist is van pseudo-mystieke aard. Het internationaal proletariaat, zichzelf bewust als historische faktor in de dramatiek van zijn klassenstrijd, is het eindige, waarneembare object. Door deze beschouwing breekt de kommunist door tot de visie van en de eenwording met iets totaals, iets oneindigs, iets van laatste grond en eenheid^6.. En deze laatste, achter het totaal historisch verloop opkomende oneindigheid, is de gemeenschap als werkelijkheid der zedelijke idee.

10. Hoe ziet de kommunist dan de Unie van Sovjet-Republieken? Ziet hij in de Leviathan van deze ijzeren staat, in de meedogenloosheid van het

5. 'Perhaps the greatest single element of the strength of communism is the quality of its political leadership. World communism is headed by a large stratum of men whose entire lives are trained and dedicated to the pursuit of power' (James BURNHAM 'The struggle for the world', London, 1947).

6. Zie J. MARECHAL S.J. 'Vraie et fausse Mystique', Nouvelle Revue Théologique, 77e jrg., dl 2, Juli-Aug. 1945.

[p. 1070]

bewind, in de massale offers van mensenlevens aan de idee gewijd, in de alle persoonlijke waarde dodende diktatuur en oligarchie van Stalin en het Polit-Buro, een anticipatie van een gemeenschap als werkelijkheid? De Westerse, niet kommunistische, mens is van mening, dat de Russische kommunist deze vraag reeds lang niet meer bevredigend kan beantwoorden. Zijn fanatisme en blijvende aktiviteit worden dan verklaard door de materialiteit van het behoren tot de leiders-clan en misschien door de, een kommunistische mystiek vervangende, rassische, nationale en andere faktoren.

11. De laatste mening is onjuist. Voor den geschoolden Marxist is het kommunisme een fase, een moment in de dialectiek der historie. En in de aktuele werkelijkheid is het vooral ontkenning. Hij waardeert als Marxist het aktuele Stalinisme als funktionaliteit. En de casuïstiek van de dialectische methode geeft hem interpretatie-mogelijkheden in overvloed. Daarom zal men er niet in slagen tussen kommunisme en Stalinisme propagandistisch een wig te drijven. Eerstens zou de zo in zich zelf verdeelde anti-kommunistische wereld er niet in slagen een algemeen aanvaardbaar en voor politieke praxis bruikbare definitie van dat kommunisme te geven en tweedens bewijst de historische ervaring, dat alleen interne oorzaken binnen een religieus of pseudo-religieus verband blijvende tegenstellingen kunnen oproepen, welke tegenstellingen vaak niet van essentiële aard zijn en de historische kracht dier verbanden hoogstens verzwakken, maar niet breken (Protestantisme, Islam, modern socialisme).

12. Zowel in mystieke als pseudo-mystieke toestanden ontstaan vereenvoudigingen van geestelijke processen. En deze vereenvoudiging kan zich in twee aan elkaar tegengestelde vormen voordoen en wel in een koncentratie, die een verheviging en versterking van het bewustzijn, en in een verarming, die een verzwakking van het bewustzijn betekent. Niet alleen de laatste vorm, eigen aan mysticisme, maar ook de eerste komt in de pseudo-mystiek voor en verklaart het vermogen tot heldhaftige, tot overmatige krachtsinspanning, tot ontembaar enthousiasme van de kommunistische elite.

13. Het onmetelijke gevaar van het kommunisme ligt in zijn oeridee, die gelijk het Christendom universeel is en in staat de psyche van ras, volk, kultuur en staat in zich op te nemen. Zoals de katholiek weet, dat de psyche van ras, volk of staat in hem gedifferentieerd is door het hoger bewustzijn van zijn religieuze psyche, zo kan in Rusland op zeker ogenblik de patriotische bewondering voor Peter de Grote, de Dekabristen of Poesjkin het hoger, universeel bewustzijn van het dialectisch kommunisme niet vervangen. Iedere berekening van het Westen op deze mogelijkheid is ijdel, zolang niet door geweld gedwongen, de brain-trust, het hoger filosofisch en historisch onderwijs op dialectisch-materialistische grondslag, de wereld-

[p. 1071]

beschouwelijke en propagandistische scholing der enorme kaders in het enorme gebied door het Kremlin beheerst, verdwenen zijn.

14. Elke grote dwaling leeft bij de gratie van het korreltje waarheid dat in de dwaling ligt opgesloten. En de waarheid in de kommunistische oeridee is de geniale intuïtie van Marx, dat de door hem geanalyseerde, kapitalistische maatschappij tot een katastrofale ondergang is gedoemd. Want zonder de bovennatuurlijke faktor, de onbekende in de wereldgeschiedenis, de faktor die Marx niet kent, dus louter redelijk beschouwd, is er geen reden om aan het voortbestaan der Westelijke kultuur te geloven. Het eindeloos geschakeerde atheïstisch of theïstisch humanisme dat zich pragmatistisch en positivistisch in graden van socialiteit demonstreert en met meer of minder rationele radikaliteit in het Westen de ideologische en politieke toon aangeeft, zal zonder het oergeweld van een religieuze revolutie, die de ontzaglijke potenties van het Christendom weer aktualiseert in maatschappij en staat, het Avondland niet redden^7..

15. De zekerheid van den Stalinist is het geloof in de rechtmatigheid van zijn maatschappelijke kritiek op 'de kapitalistische wereld'. Wanneer Amerika en Europa door stoutmoedige ethische besluiten met wereldhervormend effekt, door een waarachtige geestelijke mystiek en persoonlijke en gemeenschappelijke askese waardoor de kapitalistische mens, bezitter of niet-bezitter, zal veranderen in den totalen, harmonischen, Helleens-Middeleeuwsen mens in een verschijningsvorm die aangepast is aan onzen tijd, wanneer de ontelbare geestelijke en stoffelijke tegenstellingen in deze kultuur tot nieuwe eenheid zijn gekomen, eerst dan zal de oer-idee van het kommunisme verdwijnen, overwonnen door de oeridee, door de uitstraling van de Idee zelf!

16. Tot zolang is de enige hoop van het Westen gelegen in het 'parabellum' 'bereid U tot de oorlog'. Maar de Stalinist weet, dat in het hart van de Westerse mens de twijfel leeft of de krijg, de laatste krijg tot redding van zijn traditionele kultuur niet tevens het onherroepelijk einde zal betekenen van die zelfde kultuur. De Stalinist is er zich van bewust, dat de idee die hij tegenover het Westen stelt, niet minder barbaars is dan de geografische ruimte, die hem als natuurlijke verdediging is gegeven tegen de aanval van het Westen.

17. Tegen de realiteit van het Rijk Gods rijzen in de geschiedenis de mythen van een ander, van een aards rijk. Zo biedt ons deze eeuw in een duivelse eschatologie twee ontaardingen van het Rijk Gods, het rijk van

7. Ook in de rationalistische, technocratische en wijsgerig-positivistische sferen van de Westerse beschaving liggen tendenzen en wel in de richting van geestelijke en stoffelijke, oneindige vooruitgang, die tot de vorming van een nieuwe pseudo-religie kunnen bijdragen. Het is merkwaardig dat de vader van het positivisme, Aug. Comte, tenslotte de priester werd van een door hem gecreëerde pseudo-religie. Wij hopen op dit probleem t.z.t. uitvoerig terug te komen.

[p. 1072]

den, zijn eigen God scheppenden, Nordischen mens, en het groeiende rijk van den algemenen proletarischen mens. Het eerste is materieel, maar niet geestelijk vernietigd. Het tweede is een aktueel gevaar.

18. Similia similibus! Tegenover waan-idee de Idee! Tegenover pseudo-religie de Godsdienst! Tegenover mysticisme mystiek. En tegenover de universaliteit van de proletarische gedachte de grotere universaliteit van de Wereldgemeenschap, indrukwekkend en tot vrijheid geordend kollectief dat in geestelijke en materiële krachten de souvereine Leviathan van het Oosten verre kan overtreffen.

19. 'Die Philosophie kann sich nicht verwirklichen ohne die Aufhebung des Proletariats, das Proletariat kann sich nicht aufheben ohne die Verwirklichung der Philosophie' (Marx, Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie, 1843). Nietzsche voorspelde, dat in de twintigste eeuw de oorlogen zouden gevoerd worden om filosofieën. In deze oorlogen zal de mens na de zege der wapenen nog de zege der idee moeten bevechten. En de filosofie van de Westerse mens zal sterker zijn naarmate zij zich meer verwijdert van Hegelianisme en Kantianisme - waarvan de Marxistische maar een 'Abart' is - en zij, zoals in de grote eeuwen onzer kultuur, het Licht der Goddelijke Wetenschap niet weigert.

20. Het verzet van de rationalistische mens tegenover de theologie bracht de mythologie, de uitschakeling van de religie gaf de pseudo-religie de onbeperkte heerschappij en de verachting voor de mystiek gaf een barbaarse pseudo-mystiek aan de massa. Het is het Westen dat, in zijn verzet tegen de theologie, dat is: tegen de Kerk, en dat betekent: tegen de voortzetting van Christus' Menswording in de moderne wereld, de marxistische, fascistische en nationaalsocialistische mythen schiep. Rusland, Italië, Duitsland waren eerder aan de orde voor de afrekening met de Nemesis, de wrekende gerechtigheid, der geestesgeschiedenis.

Misschien kan het Westen aan deze dreiging ontkomen door zich te wenden tot de Kerk van Christus. De strijd kan het Westen niet ontgaan. De pseudo-religies voeren allen tot een massale zelfvernietiging, het offer dat juist deze bewegingen de trekken van het religieuze geeft. In dit pseudo-offer kan Rusland het Westen betrekken. Möge het Westen niet mede ten ondergaan! Want het pseudo-offer is ook het einde der pseudo-religie. Zo dachten na Golgotha eens Joden en Romeinen, totdat de Kerk Hem predikte, Die uit de doden was opgestaan.