Streven. Jaargang 2

'De Geest van Sint Ignatius in zijn Orde'

Den 27en September van het jaar 1940 herdacht de Sociëteit van Jezus haar vierde eeuwfeest. Feestelijk kon die herdenking toch niet zijn, belangrijk was zij enigermate, en dit mede door het verschijnen van een boek dat bovenstaanden titel draagt. Het is een oorspronkelijk-nederlandse studie over de Jezuïetenorde van de hand van Dr M.M.J. Smits van Waesberghe S.J. Verschenen bij Het Spectrum te Utrecht, was de eerste druk van dit lijvig werk vrij spoedig uitverkocht, hetgeen een aanwijzing mag heten voor de goede invloed die ervan is uitgegaan. In 1948, nu kort voor een ander jubileum, het eerste eeuwfeest van de nederlandse provincie der zelfde Sociëteit van Jezus, zag bij de uitgeverij De Koepel te Nijmegen een tweede druk het licht (338 blz. Prijs gebonden f. 10,50). De inhoud bleef dezelfde, maar vormgeving en verantwoording werden verbeterd, terwijl aan het einde van het boek een zeer nuttige beknopte bibliographie werd toegevoegd. Wegens de veranderde economische omstandigheden is de uitgave niet meer zo royaal: de illustraties zijn beperkt en de letter is aanzienlijk kleiner. De uitgeverij De Koepel verdient echter allen lof voor het kleed waarin zij onder moeilijke omstandigheden dit rijke boek gestoken heeft.

Het werk van P. Smits is inderdaad een rijk boek. Het is rijk door de talrijke citaten uit de oudste documenten der Sociëteit, het is rijk om de vele onderwerpen die het behandelt, het is niet in het minst rijk door de oorspronkelijkheid waarmede deze onderwerpen besproken worden. Dit boek tracht een synthese te geven van de uitingen van Sint Ignatius' geest. Het geeft, soms enigszins moeizaam, een theologische doorkijk door het Instituut der Jezuïetenorde. En deze doorkijk en synthese komen voelbaar van een geest die worstelt met de problemen van dezen tijd. Een en ander moge blijken uit een korte weergave van de inhoud.

Het boek begint met een korte historische beschrijving van het ontstaan der Sociëteit tot aan het tijdstip waarop zij, door Paus Paulus III goedgekeurd, haar intrede deed in

[p. 996]

Christus' Kerk. Daarvóór groeide zij langzaam in de geesten van Sint Ignatius en zijn eerste gezellen. Zij groeide, want noch in Manresa noch bij de geloftenaflegging in Montmartre stond den Stichter en zijn apostolische volgelingen duidelijk en volledig dat plan voor ogen waaraan de Paus later zijn goedkeuring zou geven. Dit plan ontstond pas in de 'Beraadslagingen der eerste Paters', waarin besloten werd dat de Sociëteit - met de goedkeuring des Pausen - een kloostergemeenschap zijn zou. Het plan dat toen werd vastgelegd leidde tenslotte tot de 'Formula Instituti', welke in de oprichtingsbulle is opgenomen.

Hoewel de gemeenschap van Ignatius en de zijnen zich dus pas in 1539 tot kloostergemeenschap wilde maken, waren toch te voren reeds vele harer eigen kenmerken tot uiting gekomen. Deze eigenheden raakte zij als kloostergemeenschap niet kwijt, want de bulle harer oprichting was tegelijk een revolutionaire daad in de geschiedenis der kloosterorden. De eigen structuur der Sociëteit als gemeenschap en als kloostergemeenschap werd verder uitgewerkt in de Constituties van Sint Ignatius, en zij werd ondanks allerlei tegenkanting en een tijdelijke opheffing der Sociëteit door de Pausen gehandhaafd. P. Smits nu heeft zich tot taak gesteld deze structuur te beschrijven, zoals zij vanuit Sint Ignatius' bovennatuurlijke persoonlijkheid op zijn orde overging. Hij heeft zijn stof ingedeeld naar enige markante woorden uit de beginzin der Formula, en zo bestaat zijn boek uit drie delen, getiteld resp. 'Gemeenschap in Christus', 'Kerk en Paus', 'Weg naar God'.

In het eerste deel behandelt schr. eerst de naam 'Societas Jesu', 'Compañia de Jesus'. Hij komt er tegen op dat deze naam alleen militair zou worden begrepen en laat zien hoe achter deze soldateske naam ook diepe mystieke perspectieven opengaan, perspectieven op een innige vereniging met Christus. Zeer gelukkig noemt hij de Sociëteit verschillende malen een 'apostolische Christusgemeenschap', en in dit gehele deel laat hij vooral zien hoe de apostolische Christusgemeenschap van Ignatius haar eigen trekken invoegt in de algemene karakteristieken van een kloosterorde. Schr. behandelt hierbij uitvoerig de armoede, zuiverheid en gehoorzaamheid, en geeft daarbij ook vele inzichten in het kloosterleven in het algemeen. Vooral echter laat hij het ignatiaanse gehoorzaamheidsideaal in al zijn diepten zien; hij doet dit zelfs in twee hoofdstukken, waarvan het laatste duidelijk maakt hoe de 'blinde gehoorzaamheid' ziende is met de ogen van geloof en mystiek. Een hoofdstuk over Christus in zijn vernedering als voorbeeld van den jezuïet besluit dit uitvoerigste deel van het boek.

In het tweede deel wordt behandeld hoe de arbeid der Sociëteit van Jezus is ingeschakeld in Christus' Kerk en in bijzondere gehoorzaamheid gebonden aan Christus' Plaatsbekleder. De titels der hoofdstukken luiden: 'De apostolische idee', 'In dienst van het Pausdom', 'Een priesterlijke gemeenschap', 'Lidmaat en Lichaam'. Duidelijk zijn hier schrijvers pogingen om het Ignatiaanse ideaal van het 'zich invoelen in de strijdende Kerk' (dit is letterlijker vertaald dan: 'voelen met de Kerk') ook een hedendaagse inhoud te geven, met name in verband met de liturgische vernieuwing.

Het derde deel van P. Smits' werk

[p. 997]

geeft het diepste inzicht in de geestesstructuur van Sint Ignatius' orde. Het behandelt hoe de jezuïet zijn gehele reeds beschreven ordestatuut moet beleven als een 'weg naar God', hoe hij in zijn kloosterleven, zijn dienst binnen en buiten de Kerk, zijn gebed en ook zijn uiterlijk werken God steeds moet zoeken en vinden. Dit deel zou ook de grondslag kunnen vormen voor een commentaar op Sint Ignatius' Geestelijke Oefeningen. Het laat nl. vooral de uitwerking dezer Oefeningen in den jezuïet zien: hoe hij in zichzelf en in de gehele schepping instrumenten van God ziet, hoe dit instrumentaliteitsbegrip de hem eigen waardering der natuurlijke waarden verklaart en vereist; hoe de jezuïet in alles God aanwezig en werkzaam moet zien, en hoe dit zijn wijze van 'contemplatie in de actie' is; hoe hij tenslotte elke geschapen waarde moet nastreven als verwerkelijking der 'maior Dei gloria', als afstraling en zelfverheerlijking van God 'in de Kerk en in Christus Jezus'.

Tenslotte geeft nog een tekstbijlage enige zeer interessante documenten in nederlandse vertaling. De instructie van Ignatius' tijdgenoot Nadal over het gebed, welke zich hieronder bevindt, is bij ernstige lezing in staat vele vooroordelen tegen de ignatiaanse spiritualiteit te doen verdwijnen.

Uit deze inhoudsopgave blijkt enigszins de rijkdom die men in het boek van P. Smits van Waesberghe vinden kan. Ook zijn actualiteit, zelfs ten aanzien van problemen die in de tijd tussen eerste en tweede uitgave duidelijker voor het voetlicht kwamen, zoals dat der juiste, christelijke waardering der tijdelijke werkelijkheden enerzijds en van maagdelijkheid, kloosterleven en onthechting anderzijds. Het boek is immers een duidelijke apologie voor deze laatste waarden en de vruchten van apostolaat (en zelfs van cultuur) welke zij, wel verre van ze te belemmeren, eerder bevorderen.

P. Schoonenberg S.J.