Streven. Jaargang 2

[p. 874]

Kroniek

Pleidooi voor een Anti-Lawaaicampagne in de Kunst

Het is alweer enkele maanden geleden, dat in Kunstzaal Plaats te 's Gravenhage een tentoonstelling werd gehouden onder het motto: 'Bloemen en Vogels in de Aziatische Kunst'.

Kakemono, houtsneden, boeken, ceramiek, lakwerk en stoffen kon men er in rijke verscheidenheid bijeen zien. En het moet - dunkt ons - iedere aandachtige en ontvankelijke beschouwer van deze kunstuitingen gegaan zijn als ons. De bezichtiging van o.a. een 'Witte adelaar op boomstam', de 'Mussen in sneeuw', alsmede van de 'Drie kraaien op tak in regen' maakte je een ogenblik stil. Zó stil, dat je ongewild een soort heimwee in jezelve liet binnensluipen naar..., ja, naar een anti-lawaaicampagne. Een anti-lawaaicampagne, zó opgevat en begrepen, dat zij voor de mens bedoelt te zijn een grote nadrukkelijkheid in uitingen, als gevolg van de weder-bewustwording van het feit, dat 's mensen ziel is en blijft een open venster, op zijn Schepper gericht; hierdoor in zich getuigend enerzijds van zijn functie: toegangspoort èn woonstede te zijn voor zijn Schepper, anderzijds van zijn taak: medewerkend met de genade zich bij voortduring gewonnen te geven aan zijn Schepper.

De in een dergelijke grote stilte van bewuste en begenadigde overgave gelegen essentie van waarachtig geluk en ware, blijvende vreugde kan de tot scheppen begaafde mens er toe brengen zich slechts in zoverre van natuurlijke uitdrukkingsmiddelen te bedienen als nodig is om tot weergave van het essentiële te komen.

Voorwaarde tot, methode of middel voor en resultaat of kenmerk van een kunstuiting, ontstaan uit een geestelijke instelling als zo juist geschetst, zijn respectievelijk: concentratie, aanduiding en eenvoud.

Zonder nu evenwel in het algemeen de Oost-Aziatische en meer in het bijzonder de Japanse kunstenaar uit de bloei-periode, de geestelijke instelling te willen toedichten op een niveau, als waarvan hierboven sprake was, moeten wij toch constateren, dat concentratie, aanduiding en eenvoud de wezenlijke elementen vormen van zijn kunstuitingen. Juist nèt niet laten zien, wat in meerdere, ook Europese uitingen van beeldende kunst in ruimste zin nadrukkelijk wèl geschiedde en geschiedt, opent perspectieven op het leven en zijn Schepper, welke toch zo vol mysterie blijven voor 's mensen geest en hart; laat ruimte voor overpeinzing, schouwing en spiritualiteit; ringeloort de zucht naar incidentele genietingen en vreugden, welke de dood voorbereiden van het grote geheel, dat meer wil zijn dan som van delen. Het grote geheel, dat zich nimmer volledig zal laten omschrijven, maar dat naar zich slechts laat heenwijzen in een woord en begrip als: 'overtuiging', met als voorwaarde: 'concentratie, uitdieping naar de innerlijke kern', en als vrucht: 'vreugde en vrede, niet van deze wereld'.

Gelijk reeds gezegd: bij de Oost-Aziaat en vooral de Japanse kunstenaar uit de bloei-periode kan men

[p. 875]

geen origineel Christelijk-geestelijke instelling veronderstellen, maar in de beleving van Shintoisme en van het later ge-importeerde Buddhisme bezat de Japanner toch algemeen essentiële elementen, welke door hem misschien beter begrepen zijn en aangevoeld. Wellicht, omdat hij zich meer dan de Christen op ontplooiing door eigen menselijke kracht zag aangewezen.

Ongetwijfeld kan men wijzen op vormen van barbaarsheid, wellust en sadisme gelijk mogelijk nergens ter wereld in heviger mate voorgekomen. Men bedenke dan echter ook, dat de Japannees al zijn ideeën en daden ipso facto als juist beschouwde, daar hij zich als van goddelijke afkomst waande. Al zijn uitingen kwamen dus voort uit een 'overtuiging'. Uit de overtuiging, dat Amaterasu - 'de aan de hemel schijnende', de zonnegodin -, door een metalen spiegel uit de duistere spelonk gelokt, waarin zij zich uit kwaadheid tegen haar broer, de godheid Susanovo, had opgesloten, aan land en volk naam en aanzijn gaf en daarmede automatisch de geboorte van het Shinto: 'weg van de goden' bewerkstelligde. In Japan wist men zich dus steeds te zijn op de 'weg van de goden'. Vandaar o.a. het fanatisme in de opoffering van eigen leven.

Het later in het land van de rijzende zon binnengekomen Buddhisme, waarin het Shintoisme zich liet incorporeren, moet de inwoner van dit land zijn Shintoistische overtuiging hebben helpen cultiveren en versterken door aan de voorwaarde daartoe: concentratie en uitdieping naar de innerlijke kern - door wereldverzekering en zelfverloochening - kracht bij te zetten.

Nu zal men kunnen tegenwerpen, dat de uiterlijke - afgodische - verschijningsvormen van deze samengesmolten godsdiensten niet bepaald klaar suggereren de aanwezigheid van wat zo juist als voorwaarde tot bekrachtiging van de godsdienstige - in casu Shintoistische - overtuiging werd verondersteld. Zeker, het agglomeraat Buddhisme, dat Japan eerst duizend jaar na zijn geboorte langs een grote omweg uiteindelijk via China en Korea bereikte, wekt inderdaad veeleer de indruk, dat het veel van z'n grondbeginselen, waartoe concentratie en uitdieping naar de innerlijke kern dienen gerekend te worden, inmiddels had prijsgegeven. Volgens sommigen diende het zich zelfs als een uiterlijk, pompeus en indrukwekkend geheel aan Japan aan. Wij vragen ons echter enerzijds af, of wellicht niet de aanraking met Taoisme en Christendom een injectie of 'infectie' aan het Buddhisme op zijn Aziatische 'wereldreis' had medegeven.

Van de andere kant is er het getuigenis van Tei San, die gewaagt van 'de mystieke en verheven begrippen en ideeën van secten als Tendai en Shingon'. En aan het ontstaan van deze secten is het in Japan binnengehaalde Buddhisme debet geweest. Dezelfde Tei San leverde bovendien het bewijs voor het - overigens algemeen aangenomen - vaststaande feit, dat de religie in Nippon een zeer reële invloed op de kunst heeft uitgeoefend. Tei San deed dit, waar hij aantoont, dat o.a. gedurende de regeringsperiode van Keizer Kwammu I (782-805 n. Chr.) de Japanse kunst zelfs beheerst moet zijn geweest door de mystieke en verheven begrippen en ideeën van secten als zo juist vermeld.

Tenslotte dient vooraf nog vastgesteld, dat noch Shintoisme, noch Buddhisme ooit toelieten, dat de respectievelijke godheden anders dan

[p. 876]

symbolisch werden voorgesteld. In de Shinto-tempels namelijk duidde de aanwezigheid van de gepolijst metalen spiegel naar Amaterasu, terwijl de voorstelling van Buddha zich slechts liet aflezen uit de wijze van weergave van het handengebaar - 'zijn ideeën'. Men bepaalde zich dus in de godsdienstige voorstellingen tot weergave van het essentiële.

Hoe kan het dan ook anders, of men ziet - waar de invloed van de religie op de kunst o.a. blijkens bovenstaand getuigenis als vaststaand is aan te nemen - juist in de bloeiperiode van de Japanse kunst het symbolisme hoogtij vieren; het symbolisme, een van die kunstvormen, welke zich het meest laat lenen tot weergave van het essentiële in datgene, wat men aan anderen wenst over te dragen. Vandaar die aanduiding en eenvoud, welke wij reeds als wezenlijke elementen in de Japanse kunstuitingen - meer speciaal in de schilder- en prentkunst - signaleerden.

De dus voor verdere overpeinzing, schouwing en spiritualiteit ruimtelatende simpele aanduidingen in uitingen van religie en kunst in Japan gedurende de bloei-periode zouden alleen ontstaan kunnen zijn uit concentratie en uitdieping naar de innerlijke kern - de oorspronkelijke, doch blijkbaar na zijn omzwerving door Azië toch nog levend gebleven grondbeginselen van het Buddhisme en de voorwaarde tot bereiking en blijvende bekrachtiging van een 'overtuiging', met name van de Shintoistische.

Noch oppervlakkige zucht tot vermaak, afleiding of ontspanning, noch sensatiezucht konden een dergelijke op weergave van het essentiële afgestemde - dus hooggstemde - kunst doen geboren worden.

De geestelijke, op de religie-beleving georiënteerde instelling van de kunstenaar dient hier dus terdege in de criteria bij de beoordeling van de Japanse kunstuitingen betrokken te worden. Oók, waar het slechts zou gaan om voorstellingen als een 'Witte adelaar op boomstam', 'Drie kraaien op tak in regen', de 'Mussen in sneeuw' e.d.

Op welke basis of in hoeverre nu in de buiten Japan levende, bijv. Europese kunstenaar heden ten dage in staat of zou hij het kunnen zijn, zo zou men zich tenslotte nog kunnen afvragen, een kunst ten leven te wekken, welke perspectieven kan openen op het leven en zijn Schepper, zo vol Mysterie voor geest en hart, dat er ruimte overblijft voor overpeinzing, schouwing en spiritualiteit?

Het antwoord hierop willen wij thans tot besluit van deze beschouwing trachten te geven.

De hedendaagse reeds diep ingevreten atomisering van het maatschappelijk leven, als gevolg waarvan de diverse uitingen en handelingen in de samenleving naast elkander geplaatst worden, gesplitst zijn, zonder een super-materieel en -natureel, al deze uitingen en daden doordringend en samenbindend doel, ging ook aan de kunst in beeld en geschrift niet ongestraft voorbij. Immers, ook op het terrein van de kunst zijn wij inmiddels aangeland in een stadium, waarin het lawaai en wapen-rumoer hoorbaar werd.

Men moge enerzijds spreken van 'nieuwe zakelijkheid', 'neo-realisme' of hoe men een en ander ook wenst te heten, de op het uiterlijke al te nadrukkelijk afgestemde weergave van hetgeen men te zeggen heeft - of komt het, omdat men bij gebrek aan voldoende eigen inhoud zo weinig of niets te zeggen heeft en

[p. 877]

daardoor te veel wil, dan wel moet zeggen? - de dus op het uiterlijke al te nadrukkelijk afgestemde weergave van hetgeen men te zeggen heeft, maakt hier en daar de bewondering om het technisch raffinement ongetwijfeld gaande, doch het blijft bij bewondering zonder meer. Al zijn er sommigen, die reeds incidentele symptomen menen te bespeuren, welke wijzen in een richting in de hedendaagse beeldende kunsten, waarvoor wij hier een goed woord willen doen. Wij mogen dan hopen, dat deze symptomen zich ontwikkelen in een geest, zoals wij die hierna nog nader zullen omschrijven.

Anderzijds geloven wij ook de kunst in geschrifte niet vrij te kunnen pleiten van een nadrukkelijkheid, waarmede niet uitsluitend, doch wel vooral de zelfkanten van geest en leven worden uitgeplozen. Men heet dit procedé: psycho-analytisch. Op zichzelf beschouwd is deze methode indifferent. Gevaarlijk wordt de toepassing ervan o.a., wanneer men sommige categorieën, zelfs onder de Christelijk-ingestelde kunstenaars, zich ziet vleien met de overigens nogal naieve gedachte of misschien zelfs bedoeling, de moderne mens tot walging te inspireren en hem als gevolg daarvan van de dwalingen zijns weegs te doen terugkeren.

Wij beogen, noch pretenderen in deze beschouwing per se een poging te wagen om een tendens-kunst te stimuleren, men versta ons goed. Ook de hedendaagse kunstenaar pretendeert zulks vanzelfsprekend per se niet.

Het wil ons nochtans voorkomen, dat men het met ons eens zal kunnen zijn, wanneer wij hier het aloude adagium: 'c'est le ton, qui fait la musique' in het geding brengen. En dat deze 'toon' afhankelijk is van de mate van - in dit geval geestelijke - gedisponeerdheid van degene, die hem voortbrengt, zal men eveneens willen toegeven.

Japan verstond die 'kunst' in z'n bloei-periode, zij het op ander niveau. Wat ons in de 'toon' en de voorwaarde voor de hoogte en zuiverheid daarvan - met name de geestelijke instelling van de kunstenaar - bijzonder interesseert, is: in hoeverre de kunstenaar bij de weergave in beeld en geschrifte van hetgeen hij aan anderen wenst over te dragen primair mede bezield is van een zo groot mogelijke eerbied voor het meest eigene, meest persoonlijke, meest oorspronkelijke vooral in elke menselijke persoonlijkheid. En tot dit meest oorspronkelijke behoort op de allereerste plaats: het geweten, de ware kiem in elke menselijke persoonlijkheid.

Met een variant op hetgeen Humanus indertijd eens in een beschouwing 'Newman en wij' (in 'Kultuurleven') naar de geest van Newman schreef, geloven wij de taak van iedere en zeker van de Christenkunstenaar aldus te mogen omschrijven: mede het geweten 'stilaan tot een innerlijke en onmededeelbare evidentie van God te doen worden, sterker dan de evidentie van het zintuigelijk waarneembare'. Daartoe brenge hij zijn medemens tot zwijgen, 'zwijgen voor God, luisteren naar God', om woorden te gebruiken van abbé Depièrre, apostel van de Parijse banlieu. Hij werke dus mede aan een permanente anti-lawaaicampagne.

Door zijn 'kleur-'-gevoeligheid en vermogen tot weergave van hetgeen hem en zijn medemensen innerlijk bezighoudt, bezit hij een des te groter verantwoordelijkheid. Hij zal zich evenwel primair door concentratie en uitdieping naar de juiste, meest innerlijke kern tot een zoda-

[p. 878]

nige 'overtuiging' dienen op te werken, dat hij in staat is tot concepties te komen, welke ruimte laten voor de zelf-verwerkende en -werkzame overpeinzing, schouwing en spiritualiteit van zijn medemens; hiertoe tevens gerakend door zich inzoverre van natuurlijke uitdrukkingsmiddelen te bedienen als nodig is om tot weergave van het essentiële te komen en aldus mede blijk gevend van de verschuldigde eerbied voor het meest oorspronkelijke in de mens en diens vermogen tot zelfverwerking en zelfwerkzaamheid.

Dat een zekere opvoeding tot kunstmin in het algemeen en tot liefde voor een dergelijke op weergave van het essentiële afgestemde kunst in beeld en geschrift in het bijzonder mede tot de taak van de kunstenaar zelf zou gaan behoren, lijdt geen twijfel.

Carel van Coenstede