Streven. Jaargang 2

Brief aan de Heer Dick Ouwendijk

Weledele Heer,

Bij wijze van spreken heeft U me door Uw artikel in K.C.T. Streven de pen uit de hand geslagen.

Als neerlandicus en als priester met grote belangstelling de gang der nieuwere literatuur volgend, heb ik de meeste van Uw romans gelezen, juist in verband met de stromingen in Frankrijk, Engeland en andere verwante landen.

Mijn overpeinzingen waren langzamerhand tot een artikel gerijpt, toen Uw uiteenzetting het overbodig kwam maken, tenminste voor het ogenblik. Ik zou het echter zeer op prijs stellen, over het een en ander met U van gedachten te wisselen.

Door de korte aanbeveling van Professor Steur op de omslag van Uw 'De duivelsche drie-eenheid' enigszins in de war gebracht, heb ik Uw apologie met vreugde begroet.

Uw tekening van de 'existentialistische' opvatting lijkt me voortreffelijk, te meer daar U haar herleidt tot dat 'mysterieuse in de mens, dat door geen psychologie meer kan worden achterhaald'. Volkomen helder is de conclusie: het doordringen in alle schuilhoeken van het menselijke handelen, 'teneinde de eeuwige splitsing in het menselijke “ja en neen” als vooroordeel te kunnen vernietigen'. Of men komt tot het andere uiterste: deze gespletenheid als zinloos doch onontkoombaar noodlot, als 'la peste', te dragen.

Hiertegenover plaatst U de katholieke visie, op hetzelfde plan, voorbij alle psychologie, in de kern van het wezen: de vrijheid.

U zegt, dat de mens van zijn eerste bewustwording af voortdurend leeft 'op de scheidslijn van hartstocht, en de noodzaak om verantwoording af te leggen'. Deze formulering - welke naar mijn mening het wezenlijke nog niet helemaal raakt - zou men, en zelfs dat is niet helemaal juist, het niveau kunnen noemen van 'Blind tot Damascus'; in 'Het geschonden gelaat' en 'De

[p. 644]

duivelsche drie-eenheid' heeft U de kwestie veel meer uitgediept, zoals ook blijkt uit Uw K.C.T.-artikel.

Het is niet de hartstocht, en de noodzaak om verantwoording af te leggen, maar een 'niet anders kunnen dan zijn “ja”, op de wens van zijn Schepper, aan zijn drang om door een “neen” zijn meesterschap te bewijzen, ontworstelen, terwijl hij andersom ook geen “neen” kan uiten zonder het ontworsteld te hebben aan zijn drang tot gehoorzaamheid jegens God'.

Waarmede de wezensvraag reeds naar een dieper plan verlegd is, naar de menselijke vrijheid. Zoals ik lees in een interview, dat gepubliceerd is in 'De Boekenwagen' nr 1: 'het besef moet weer levend worden van de menselijke vrijheid, die een vrijheid is in Gods geboden, door een persoonlijke verantwoordelijkheid.' Het komt me echter voor, dat we nog verder moeten gaan, als we de kern willen raken, en dus de menselijke vrijheid ook nog hebben te situeren.

U heeft van de hand gewezen de verklaring van de mens uit de hem omringende wereld van het stoffelijke, zelfs uit de psychologie, en wenst door te dringen tot het 'mysterieuse'. Om echter aan te geven, in welk kader we dat mysterieuse hebben te plaatsen, tekent U het persoonlijk leven van de mens als een spiraalbeweging: van stip via kronkelingen tot stip.

Even doorbreekt U de 'eenzaamheid' van de mens met de woorden: zo vergaat het ook het leven der mensheid: tot het besef gekomen van: maar stip te zijn.

Hier ligt het punt, waar ik mijn vraagteken zou willen plaatsen, niet om U te becritiseren, want ik heb bewondering voor de moed waarmede U zich aan deze problemen blijft geven en ook steeds verder er in doordringt; niet om in een detail gelijk te krijgen, want het betreft hier gelukkig geen prestigekwestie waarin een theoloog zou menen zijn wetenschap veilig te moeten stellen. Ik uit mijn gedachten, omdat ik meen, dat U als katholiek romanschrijver werkt aan een katholieke levensvisie en daarbij geen bezwaar heeft tegen eerlijke belangstelling.

Mijn vraag is: wordt de mens, resp. de mensheid, juist getekend met: maar stip te zijn?

Deze vraag hangt samen met de woorden van Professor Steur op de omslag van reeds meer genoemd boek. Daar zegt hij, dat U behandelt het probleem van goed en kwaad, omdat dit eerst beslecht moet worden, wil Jezus Christus met Zijn genade kunnen binnendringen. Vermoedelijk zal ik van Professor Steur hoofdzakelijk in wijze van spreken verschillen en loop ik het risico onder de minder prettige categorieën gerekend te worden waartegen hij aan het eind van zijn bespreking en waarschuwing richt. Ik waag het er op en zet U mijn standpunt uiteen.

Wij katholieken kunnen voor de beoordeling van de mensheid of de individuele mens niet anders dan uitgaan van de waarheid die Paulus bv. in Col. 1,13 vv. uitwerkt: 'Christus is de Eerstgeborene van gans de schepping. Want in Hem werd alles geschapen... Alles is geschapen door Hem en voor Hem; Hij is vóór alles en alles bestaat in Hèm'. Deze waarheid behoeft U van mij niet meer te leren, maar er zitten vèrstrekkende gevolgen aan vast. De geschiedenis van de mensheid is niet meer maar een stip, evenmin als de geschiedenis van een afzonderlijke mens: het is de ge-

[p. 645]

schiedenis van Christus, de Christus totus, waarop Augustinus zulk een grootse visie had. Maar als dat waar is, dan eindigt ons leven niet in de stip, maar mondt uit in het Rijk, dat de Zoon aan het eind der tijden glorievol aan de Vader zal overdragen.

Maar dan kan de mensengeschiedenis ook niet anders meer in haar kern weergegeven worden dan door de gedachte der 'twee steden', der 'twee standaarden', of hoe men dit reeds op meesterlijke wijze geformuleerd heeft; uiteindelijk: niet anders meer dan door de tegenstelling van genade en zonde.

U werpt hier op, dat U dit in Uw boeken niet anders gezien noch beschreven heeft. En werkelijk is er in Uw werk een groei naar dit allerlaatste, van waar uit al het andere pas verklaarbaar wordt. Dit is ook de rechtvaardiging van de beschrijving van het kwaad in katholieke literatuur.

Twee dingen zou ik - niet om scherp te slijpen, dit zij nogmaals opgemerkt, maar in dienst van de waarheid - naar voren willen brengen. Ten eerste: het onderscheid dat Steur maakt tussen goed en kwaad, en genade en zonde, is geen wezenlijk verschil. Het maakt de indruk of de genade pas begint, waar sprake is van de individuele mens. Hier mag ik even aanhalen Sint Paulus'kijk op de zaak, getekend in Romeinen 5: De zonde als macht, die heerst over de hele wereld en over alle mensen. Christus verlost eveneens heel de wereld en alle mensen. De wereld staat geheel in het teken van de zonde èn van de genade. Goed en kwaad hebben in wezen geen betekenis dan als zonde en genade. We doen onze eigen visie tekort, wanneer we de genade te veel zien in functie van de individuele mens. Ook hier is het de gemeenschap, het Lichaam, de totus Christus, met sterke invloed van alles op alles en van allen op allen. Dit werkt U uit in 'De duivelsche drie-eenheid', waar ook het transcendente karakter, vooral van de zonde, goed uitkomt.

De tweede opmerking gaat dieper en is de laatste consequentie van de eerste: deze betreft de onderlinge verhouding tussen genade en zonde. Uit Uw boeken krijg ik de indruk, door de sterke klemtoon op de vrijheid, alsof de mens voortdurend voor een alternatief staat: of zonde of genade. Waarmede de zonde iets wordt, dat buiten de invloedssfeer van de genade is gebracht.

Voor zover ik het zie is echter alle kwaad, dus ook elke zonde, in princiep, fundamenteel, of hoe men het noemen wil, maar in ieder geval heel reëel overwonnen door de genade. Zodat de genade primair is en Rondet bv. kan zeggen: Tout est grâce, mais pas tout à la même manière. Dit weer niet individueel gezien, maar in het geheel van ruimte en tijd. Ongetwijfeld heeft U dit willen aantonen bv. in de figuur van Christine, die voor Dors heel sprekend een genade is, evenals de abbé en op niet minder uitgesproken wijze Raye bouck. Toch zou ik dit element nog sterker uitgewerkt willen zien, meer in de dingen zelf. Ik geloof, dat als U deze kant van de zaak nog duidelijker naar voren brengt, U dichter is bij een volledig katholieke uitbeelding van het leven der mensengemeenschap.

Anders gezegd: even goed als het kwaad een realiteit is, die boven de menselijke individuele vrijheid uitgaat, en die dus in de mens aanwezig is ook al kiest hij het niet uitdrukkelijk, - even goed en nog eerder is de genade een werkelijkheid die aanwezig îs en niet pas aanwezig komt door de vrije keuze van

[p. 646]

het individu. De totale realiteit is immers een: ubi abundavit peccatum, superabundavit gratia. En ik geloof niet, dat we bang moeten zijn om dit superabundare te laten uitkomen, zelfs in het abundare van de zonde.

Een kleine waarschuwing is hier misschien op zijn plaats, opdat U niet gaat denken, dat ik verlang naar 'stichtende' katholieke verhaaltjes. Het is mijn vaste overtuiging, dat - gevolg van de erfzonde en de gehele genadeëconomie - die genade werkt door ergernissen, vernederingen, door het kwaad zelfs heen; maar we zijn er pas, wanneer we dat kunnen laten zien. Om het dus nog eens scherp te zeggen:

De duivelse drie-eenheid is maar de helft van de zaak en eigenlijk maar het kleinste gedeelte. De goddelijke drie-eenheid werkt er niet naast en ertegen, maar erin en er doorheen. Dit schetst U wel in Uw boek, zeker meer dan in de voorgaande, maar naar mijn mening zou hier nog een grotere aandacht aan besteed kunnen worden. Sommige Fransen spreken ervan, dat deze wereld is - en dus voor iedereen - le milieu divin. Waardoor het de zwaarste keuze van de mens wordt, niet om God te kiezen, maar om blijvend het kwaad te kiezen, dus om echt slecht te zijn. Zoals het prachtige stuk 'Jeanne au bûcher' zo treffend zegt: l'amour est la plus forte, Dieu est le plus fort. Dit aspect heb ik in Uw boeken te weinig aangetroffen. De uitwerking baseert zich wel op de werkelijkheid der onderlinge invloed, maar misschien toch iets te veel als van individu op individu.

Na deze lange en toch veel te korte uiteenzetting hoop ik, dat U mij enigszins begrijpt. Ik bedoel niet U aan te vallen; ik bedoel evenmin U dingen te zeggen die geheel nieuw voor U zijn. Ik heb U mijn persoonlijke, particuliere mening willen geven, met de vraag op de achtergrond, of de katholieke vrijmoedigheid ten aanzien van het kwaad niet nog sterker gezien moet worden als de katholieke overtuiging en het katholiek vertrouwen in de kracht van het goede - de genade, die sterker is dan het kwaad. Niet uiteindelijk en tenslotte, maar in ieders leven en in iedere daad en in iedere gebeurtenis. Dit kan men alleen maar staande houden, wanneer men het mensenleven, zelfs het leven der mensheid, niet ziet als stip, maar als lidmaat, dat meebouwt aan het Lichaam van Christus en door dat Lichaam gedragen wordt. Dus van het geheel naar het individu en niet omgekeerd.

Gaarne zou ik vernemen, of U mijn inzichten deelt en misschien zelf vindt, dat ik mij druk maak om niets, aangezien alles reeds in Uw boeken staat uitgewerkt. Het spijt me, dat ik in dit bestek geen langere aandacht heb kunnen geven aan 'De duivelsche drie-eenheid', terwijl ik zelfs 'Blind tot Damascus' en 'Het geschonden gelaat' geheel buiten de bespreking heb moeten houden - voor welke boeken bovenstaande opmerkingen m.i. nog meer opgaan.

Wees overtuigd, dat deze brief geheel ontstaan is uit het vertrouwen en de verwachting, dat U nog verder komt in de weergave van de echt en diep katholieke visie op het leven der mensen. Beschouw hem in dat licht als een poging U te helpen door opbouwende kritiek van particuliere zijde.

Met vriendelijke groeten,

G.J. Adriaansen S.J.