Streven. Jaargang 2

Duitsland in West-Europa
Internationaal Congres op Drakenburgh 23 tot 26 September 1948

De opmerking van een Frans genodigde: 'Ce congrès ne me plaît pas pleinement: on s'aime trop pour se dire la vérité.' laat vermoeden in welke christelijke sfeer van onderlinge eerbied en genegenheid dit congres gehouden werd.

De ontvangst die de inrichters aan hun genodigden: Duitse, Belgische, Engelse en Franse hebben geboden evenaart de hoge roem van de Nederlandse gastvrijheid. De verstandhouding van alle groepen onderling, de grote belangstelling van allen voor ieders problemen, het gehalte der referaten, de meesterlijke leiding der discussies na de uiteenzettingen, dit alles in het rustige, hoofse Drakenburgh, in de stilte van dennen, hei en vennen, deed dit studie-weekend zeldzaam slagen.

De uitwerking van het programma dat in de titel reeds wordt aangegeven heeft niemand teleurgesteld, want ieder referaat belichtte het probleem van een nieuwe zijde. Het huidige katholicisme in Duitsland, aldus Dr. A. Roesen (Düsseldorf), heeft met haast onoverkomelijke moeilijkheden te kampen. Waar de katholieke Duitser reeds gedurende de oorlog voor de keuze stond de materiële verwoesting van zijn Vaderland te aanvaarden of de definitieve nederlaag van menselijkheid en recht in West-Europa, kon hij wellicht nu in een federatief Duitsland een geneesmiddel zien voor ongezond nationalisme en het daaruit volgende militaire machtsvertoon; het door elkaar mengen van de Duitse stammen maakt evenwel deze oplossing onmogelijk. Wie aannemen kan dat het nationaalsocialisme overwonnen is, moet niettemin toegeven dat dezelfde oorzaken die het hebben gewekt weer voorhanden zijn en het Duitse nationalisme een zware belasting te dragen heeft. Economisch is de toestand, door het wegnemen van de belangrijkste landbouwgebieden en door de ontmanteling van de industrie, onhoudbaar geworden: Duitsland kan niet meer leven, tenzij het actief ingeschakeld wordt in het raam van een Europese samenwerking. Met telkens meer klem en met stijgende aandrang wordt na haast iedere lezing de aandacht gevestigd op de plicht van het katholieke West-Europa om bij de opbouw van die Europese gemeenschap het aandeel te vorderen waarop, krachtens zending en getalsterkte, de katholieken recht hebben.

De vernietiging van het hele woonen levensapparaat heeft elke gevestigde sociale verhouding gewelddadig omvergeworpen.

De gemeenschappelijke strijd tegen het ongeloof heeft katholieken en protestanten wel nader gebracht, en een scheppende vrede tussen de confessies mogelijk gemaakt, niet op de basis van een minimumprogramma dat allen bevredigt, maar door het

[p. 427]

verlangen naar een maximum christelijke inhoud aan beide zijden. Toch heeft het dooreenschudden van de Duitse bevolking ook hier heel nieuwe problemen doen ontstaan: zuiver protestantse dorpen zijn plots, door de toevoer van katholieken, overwegend katholiek geworden, zonder dat iemand de zielzorg dezer mensen op zich kan nemen, zonder kerken en scholen. Gelovigen uit 'stockkatholische' gebieden worden in de diaspora verspreid zonder daarop te zijn voorbereid. Het resultaat is dan ook uitermate treurig.

De Duitse jeugd, die voor kort nog wilde geloven in de lessen van het Westen, is skeptisch geworden en kent geen idealen meer. Haar groot parool is: 'Sie sind nich besser als wir!' En als dit wel een levendig ressentiment verraadt dan betekent die dooddoener toch meteen dat de Duitse jeugd zichzelf niet goed noemt. Want zo de Duitse jeugd al geen gezonde idealen meer heeft, ze kent ook geen valse en leeft in een sfeer waarin 'de zonde haar luister verloren heeft'.

Die eindeloze verwarring, die in '33 begon en na '45 alleen nog maar groter werd, betekende in zoverre voor het katholicisme gewin, dat de Duitse kerk door God in de 'Elementarschule' van alle heiligheid werd gevoerd: de school namelijk van het lijden; en ook dat de hulpeloosheid van al die jaren hen verplichtte steun te zoeken bij alle belijders van Christus, of ze nu Duitse protestanten waren of Nederlandse, Franse en Belgische katholieken. Vooral dat laatste contact betekent, niet alleen voor Duitsland, maar voor heel West-Europa, een wezenlijke bijdrage tot de vrede. Een verdiept bewustzijn van katholieke broederschap, een daadwerkelijke steun en hulp, zonder belering-met-opgestoken-vinger, een zowel persoonlijk als gemeenschappelijk leven als getuigen van Christus en intens gebed: dat zijn de veilige waarborgen van de Pax Christi.

Vraagt men omtrent dit alles naar de rol die de Duitse intellectuelen vervuld hebben en naar hun aandeel bij het ontstaan van deze onttakeling, dan geldt weer, volgens Dr. P. Wolff (Bonn), het woord van Peter Wust, dat hij in 1930 neerschreef voor het tijdschrift van het katholieke Akademikerverband: 'Die Schuld für die verzweifelte Situation, in der wir heute stehen, fällt mit ihrem ganzen Schwergewicht auf die Schultern der... Intelligenz.' Op die beschuldiging past maar één antwoord: 'door de geest goed te maken wat door de geest misdaan werd.' Dat mag geen opsluiten worden in een kaste van intellectuelen, wat overigens, nu de intellectueel als sociale stand verdwijnt, onmogelijk is; het moet worden: een gezond maken van de intelligentsia opdat met haar het hele volk geneze. De beloften, die de oprichting van het Verband katholischer Akademiker en haar jonge vitaliteit insluiten, zouden voor de toekomst van Duitsland en het hele Duitse volk het beste laten verhopen, indien niet over dat ganse bestaan, in Oost en West, boven al de ellende van puin, honger en verwarring, de haast immer onderschatte dreiging van het communisme hing. Want na en ondanks het persoonlijk contact van millioenen Duitsers met het tot in zijn laatste consequenties verwezenlijkte bolsjewisme, blijven de misère, de ontgoocheling, het wantrouwen, de wanhoop en het materialistisch ongeloof voor heel Duitsland al te gunstige bodem voor het communisme. Wie immers durft er voor instaan dat de Duitser, nadat hij alles heeft geloofd en alles heeft geëxperimenteerd, in zijn rade-

[p. 428]

loosheid het tenslotte niet ook eens met het bolsjewisme beproeven wil?

Nu kon men denken, na die zo alzijdige referaten, dat onze Franse zegsman overdreef? We hebben met opzet over één lezing nog niet gesproken: die over het Nederlands katholicisme. Wellicht waren we over andere uiteenzettingen opgetogener, hebben andere ons meer verbaasd of meer doen huiveren, maar dit was het hoogtepunt van het congres, toen ons een dichter, M. Gabriël Smit, met poëtische deemoed en trots de lichten schaduwzijden van het Nederlandse katholicisme heeft getoond.

Want dat deze lezing het hoogtepunt vormde, kan alleen verklaard worden vooreerst door hare grote waarde, doch vooral door hare zo christelijke oprechtheid. Het wellicht onbewust gebleven gevoel, dat door de Franse gast werd uitgedrukt, van nl. zoveel van elkaar te houden dat men niemand wou kwetsen, en dan toch weer niet genoeg om te geloven dat men niet kwetsbaar wilde zijn, dat enigszins bevangen gevoel vond in dit referaat zijn bevrijding.

Want tot hiertoe kon men alleen in privé-gesprekken de meningen naar voren horen brengen (- wij willen hier niet uitmaken in hoeverre die gefundeerd zijn -) dat de tactische houding van sommige katholieken in Duitsland verkapt liberalisme zou zijn, of dat in het Nederlands katholicisme een zekere verstarde, irriterend-agressieve onverzettelijkheid zou steken... zoals men overigens alleen in een privé-gesprek beweerde 'que ce congrès ne satisfaisait pas pleinement'. Die in beperkte kringetjes gevoerde gesprekken cirkelden overigens vrij dikwijls rondom een kwestie die zeer belangrijk is, maar die zo licht susceptibiliteiten kan wekken en die bij de bespreking zoveel liefde vooropzet: de vraag van de te voeren tactiek. Is medewerking met protestanten (men ziet hier haar verband met de oecumenische kwestie), neutralen en antiklerikalen gewenst; op welke gebieden is ze mogelijk of verboden (de delicate vraag der scholen); in welke omstandigheden kan men ze aanraden; is de houding van de katholieken in bepaalde landen niet enggeestig of te laks; hoever kan men meegaan zonder iets essentieels prijs te geven; hoe moet men zich gedragen tegenover socialistische en marxistische partijen? Ofwel die andere vraag, die in de practijk tenslotte weer uitmondt in de vorige: in hoeverre is de nationale landsaard nadelig of bevorderlijk voor de katholieke levenskracht; welk is het aandeel der katholieken in de verantwoordelijkheid voor de huidige situatie in hun land? Deze en dergelijke vragen waren voortdurend het onderwerp der gesprekken, en als ze wellicht niet allen evenzeer voor publieke bespreking geschikt waren en niet allen konden opgeworpen worden in de discussies, ze werden toch met een soort van koppige beleefdheid in particuliere groepen weer opgevat. En in zoverre had onze Franse zegsman wellicht gelijk: qu'on était trop poli pour se dire la vérité. Toen echter het bevrijdend referaat over het Nederlands katholicisme kwam (dat het eerder kwam was toch ook, menen we, psychologisch onmogelijk), waarin met voorname vrijmoedigheid de sterkte van die kerk getekend werd, daar ze gebouwd staat op trouw, vastberadenheid en organisatietalent, werden tevens haar schaduwzijden geschetst, voortkomend uit diezelfde, grondig-burgerlijke deugden, die een zekere starheid met zich brengen, een wantrouwen tegen elke ontwikkeling die vernieuwing wil, een sleur en een ontwijken van haar Europese taak.

[p. 429]

Onmiddellijk daarop dankte een Duitse student om deze oprechtheid, zeggend dat bij zulke taal het jonge Duitsland niets anders kon doen dan zelf ook een eerlijk gewetensonderzoek te beginnen naar zijn fouten en gebreken. Aangrijpend echter was het ogenblik, toen een Duitser, vergrijsd in de edele obsessie om aan zijn geloofsgenoten in het openbaar leven de machtspositie te verlenen waarop ze recht hebben, zijn biecht sprak, en zich zelf en zijn katholieke landgenoten ervan beschuldigde dat ze in hun hart een kamer gesloten hadden gehouden voor Christus en zijn Kerk: de ruime kamer van hun nationalisme, zodat ze in zichzelf de baan tot ongebonden trots hadden vrijgelaten.

Zo het waar is, dat liefde daar het grootst is, waar men elkaars gebreken kent, en men niet alleen ondanks die kennis, maar juist daarom elkaar nog meer bemint, dan was in Drakenburgh op die laatste dag de liefde zeer groot.

A. Boone S.J.