Streven. Jaargang 2

Churchill's Memoires

Men hoeft geen profeet te zijn om deze Memoires een wereldsucces te voorspellen. Niet alleen is hun auteur de verpersoonlijking van het taaie verzet tegen Hitler en het nazi-Duitsland geweest en kan hij zich in zekere mate de overwinning van den laatsten wereldoorlog toeschrijven, maar ook, wat hij verhaalt en de manier waarop hij het doet, zijn zo boeiend dat men het werk in één adem uitleest.

[p. 203]

Churchill is een redenaar. Met de passie en het temperament van een redenaar zet hij de Europese geschiedenis tussen de twee wereldoorlogen uiteen. Het juiste, treffende woord, een pakkende stijl, kernachtig en kunstvol, een betoog recht op de man af, soms tintelend van humor, meestal gedragen door den ernst van het onderwerp, maar altijd aangrijpend, meeslepend. Wie zin heeft voor de meesterlijke compositie van een groot werk, voor het klaar en helder uiteenzetten van op zich ingewikkelde toestanden, voor het handig groeperen van uiteenliggende feiten om een maximum effect te bereiken, zal dit boek in hoge mate bewonderen.

De auteur geeft wel zijn persoonlijke herinneringen, zijn zienswijze en redevoeringen uit die twintig jaar, maar hij steunt ook op recente publicaties. Feiling's Life of Neville Chamberlain, Schuschnigg's Ein Requiem in Rot-Weiss-Rot, Hitler's redevoeringen en Ciano's dagboek, Reynaud's La France a sauvé l'Europe en de Dokumenten van Neurenberg hebben met andere werken de gegevens van deze Memoires bezorgd.

In 21 hoofdstukken zet de Britse ex-premier de Westeuropese geschiedenis van 1919 tot 1939 uiteen, de chronologische orde meestal volgend, maar toch de feiten groeperend om de hoofdgebeurtenis van die tijdspanne. Titels van hoofdstukken als: De dwaasheden der overwinnaars (I), De lucht betrekt 1934 (VI), De verkrachting van Oostenrijk Februari 1938 (XV), De tragedie van München (XVII), Het raadsel Sovjet-Rusland (XX), enz. geven genoeg de methode aan. De auteur beziet en volgt ze als een politicus die, behalve in 1924-1929, in de oppositie stond en dus vrij kritiek kan uitoefenen op het beleid van Zijner Majesteits regering.

De synthese van het boek stelt de schrijver zelf als motto vooraan: 'Hoe de Engels-sprekende volkeren ten gevolge van hun onverstand, zorgeloosheid en goedaardigheid de kwaadwillenden toestonden zich weer te bewapenen'. Duitsland kon zich bewapenen tegen het Versailles-verdrag in, het Rijnland bezetten met schending van het vrij aangegane Locarno-pact, zijn west-grens door de Siegfried-linie beveiligen, een geweldig oorlogsapparaat klaar maken, Oostenrijk opvreten, de Sudeten-Duitsers en weldra heel Tsjecho-Slowakije inlijven, maar toch bleven de Engelsen onder leiding vooral van Neville Chamberlain wanhopig vrede prediken. Intussen vonden Britse politici nog middel om Italië in de armen van Duitsland te drijven, het lange jaren tot samenwerking geneigde Rusland van zich te vervreemden, een tussenkomst van Roosevelt af te wijzen, en de Fransen door een gestadig aandringen op ontwapening kregelig te maken. Het is ontstellend te lezen hoe de Britse premiers de waarschuwende tekenen aan den politieken hemel van 1933-1939 niet vermochten te lezen, en door een beaat vasthouden aan een 'vrede tot elken prijs' zich in de slechte positie van Sept. 1939 lieten dringen, toen de oorlog onvermijdelijk was geworden. Misschien zullen de Engels-sprekende premiers van onze dagen dit niet zonder vrucht voor de hedendaagse politiek overdenken!

Al is de uiteenzetting van de feiten tamelijk objectief en Churchill's oordeel over de door hem bestreden politiek der Engelse ministers tamelijk mild, toch zijn er enkele beoordelingen en uitlatingen die voor kritiek vatbaar zijn.

Op 7 Maart 1936 het Hitler plots het Rijnland militair bezetten: dit was een verkrachting niet enkel van het opgedrongen Versailles-verdrag,

[p. 204]

maar van het vrij ondertekende Locarno-pact. In Frankrijk was de schok geweldig. De Franse ministers wilden dadelijk tot de mobilisatie overgaan, zij vroegen Engelands steun of althans de vrije hand om dadelijk op te rukken, en voorspelden dat geen oorlog nodig zou zijn om Hitler te dwingen zijn troepen terug te trekken. Het antwoord van Lloyd George was ontmoedigend: noodgedwongen moest Frankrijk lijdelijk toezien. Uit de dokumenten van Neurenberg weten wij, dat bij een Franse militaire actie, niet alleen Duitsland dadelijk zijn troepen zou hebben teruggenomen, maar ook dat Hitler's positie tegenover zijn generaals zeer verzwakt zou zijn geweest. Het Franse standpunt was juist, het Britse verkeerd. Wanneer nu W.C. aan Frankrijk gebrek aan vastberadenheid verwijt en de schuld van dezen zwaren misstap hoofdzakelijk op dit land werpt, 'de primaire verantwoordelijkheid der Fransen kan evenwel door niets verlicht worden' (blz. 235), dan is hij wel zeer mild voor de Britten en zeer hard voor de Fransen.

Het doet enigszins koddig aan, de benamingen te vergelijken waarmede W.C. het Duitse volk vereerd. Nu, in 1948, noemt hij dit volk 'het meest talrijke, serviele, meedogenloze en innerlijk tegenstrijdige ongeluksvolk van Europa' (blz. 87). Twee bladzijden verder geeft hij een aanhaling uit een van zijn redevoeringen van 1932 waarin hij spreekt van zijn 'hoogachting of bewondering voor de voortreffelijke eigenschappen van het Duitse volk' (blz. 89); in 1933 noemde hij het 'een der meest begaafde, knappe, wetenschappelijk aangelegde en geduchte volken ter wereld' (blz. 93) en in 1934 'dat ganse machtige land met zijn bewonderingswaardig wetenschappelijke, intelligente, volgzame en dappere bevolking van 70 millioen zielen' (blz. 123). Een meer genuanceerd en min oratorisch schrijver zou wel een kleine distinctie maken tussen de Duitser en de nazi-Duitser.

In hetgeen W. Churchill schrijft over Polen, horen wij reeds zijn verontschuldiging om zijn eigen niet goed te praten capitulatie van Yalta, waar hij dit land aan de vraatzucht van den Russischen beer opofferde. Omdat Polen bij de overrompeling van Tsjecho-Slowakije door de nazis, zich haastte het deels Poolse Teschen in te palmen - een niet te verdedigen handelwijze der Poolse regering, door de grote meerderheid der Polen toen afgekeurd - valt hij bovenarms op dit onmenselijk beproefde volk. Hij spreekt van de 'domheid en ondankbaarheid' en de 'ingekankerde gebreken' van het Poolse volk, dat hij 'hooghartig en schaamteloos in hun overwinningen' noemt; hij heeft het over 'de arrogantie en de fouten van hun beleid en de vreselijke slachtingen en de ellende, welke zij zich door hun eigen dwaasheden op de hals haalden' (blz. 377-378). In de jaren 1940-1944, toen men humoristisch beweerde, dat Engeland zou strijden tot den laatsten Poolsen soldaat, kregen de dappere Polen, die als helden vochten bij Tobroek en Monte Cassino, Falaise en Arnhem, andere qualificatieven te horen. Op het protest van vele Polen en ook Britten heeft Churchill besloten de twee blamerende passages in de Engelse uitgave en in de tweede editie van de Franse en de Amerikaanse te schrappen; jammer dat zij nog in deze Nederlandse voorkomen. De auteur begaat ook een historische vergissing, wanneer hij spreekt over 'de slag van Warschau in 1920, toen de inval der Bolsjewistische Legers onder commando van vaandrig Krylenko afgeslagen was

[p. 205]

door Pilsoedski, geadviseerd door Generaal Weygand en de Britse Missie' (blz. 453). Het Russische leger werd toen aangevoerd niet door vaandrig Krilenko maar door generaal Toekatchevski, en Pilsoedski besloot tot den slag tegen het advies in van Weygand; de Engelse Missie speelde er geen rol.

Nog zou men kunnen aantonen, hoe de minachtende houding van Engeland tegenover Rusland en zijn zwakke, zeer zwakke politiek vlak voor het ontbranden van den wereldoorlog, dit land toenadering deed zoeken tot zijn aartsvijand Hitler.

Over België noteert W.C. enkel: 'Zonder veel rekening te houden met de realiteit verklaarde de Belgische Regering, in hoge mate door de Koning beïnvloed, op 23 Juni (1939) dat zij bezwaar had tegen Stafbesprekingen met Engeland en Frankrijk, en België voornemens was een strikte neutraliteit te volgen' (blz. 444). België had drie jaar vroeger zijn nieuwen koers gekozen toen bij de schending van het Locarno-pact, waarop zijn veiligheid steunde, Engeland en Frankrijk ontstellende blijken van zwakheid en tekort aan inzicht hadden gegeven. Toen de collectieve veiligheid ineenstortte, zocht België uit realiteitszin heil en heul in een strikte neutraliteit.

Men kan dit eerste deel van de Memoires een gewetensonderzoek van de Britse politiek noemen; het feit, dat Churchill sinds 1929 in de oppositie van de regering stond laat hem toe tamelijk objectief de toestanden uiteen te zetten. Uit de boven aangehaalde voorbeelden zal men echter besluiten, dat de politicus en redenaar neiging vertoont van deze Memoires een soort apologie te maken. Zeker zal de latere historicus ze met omzichtigheid moeten hanteren. Dit neemt niet weg, dat de grote lijnen der gebeurtenissen raak en scherp zijn getrokken, en dat de forse taal, de synthetische bouw en de vaart in het werk er leerzame, boeiende en spannende lectuur van maken.

M. Dierickx S.J.