Streven. Jaargang 2

De Doodstraf

Het probleem van de doodstraf is deze laatste maanden fel besproken geweest. Grotendeels omdat men de doodstraf weer is gaan toepassen in landen waar ze rechtelijk of feitelijk uitgesloten was vóór de brutaliserende oorlogs- en bevrijdingsdagen.

Van criminologisch standpunt gezien is de doodstraf van weinig belang, daar ze slechts voor uitzonderlijke misdaden wordt gevorderd, en zelfs dan nog in normale toestanden zo voorzichtig wordt uitgesproken dat ze statistisch een zeldzaamheid blijft. Maar ze stelt wel een probleem in het natuurrecht en in de rechtsphilosophie. Eenvoudig is het niet.

Prof. Mr. M. van Bemmelen, Hoogleraar in het strafrecht en de criminologie aan de Rijksuniversiteit te Leiden, behandelt nog eens 'Het Probleem van de doodstraf' in de Vlaamse rechtskundige bibliotheek (De Sikkel, Antwerpen, L.J. Veen, Amsterdam, 1948). De geleerde Professor spreekt zich uit tegen de doodstraf. Hij ontkent wel is waar het recht tot zelfverdediging van den staat niet. Hij meent dat in bepaalde omstandigheden de staat de doodstraf mag en moet toepassen, als er anders gevaar dreigt van bloedwraak en ongerichte wraak. Het geval heeft zich nog voorgedaan op bijltjesdag van de bevrijding. 'Indien een staat de ongerichte wraak en de bloedwraak niet anders zou kunnen voorkomen, dan door zelf doodstraffen uit te spreken en te executeren, dan zou de staat zelfs de plicht hebben om zulks te doen, daar een strafrecht met doodstraf altijd nog beter is dan een toestand waarbij volk en individu het recht in eigen handen nemen en lynch- en bloedwraak-methoden worden toegepast. Het probleem van de doodstraf is m.i. dan ook geen kwestie van rechtmatigheid maar een probleem van doelmatigheid' (p. 10).

De professor beweert echter dat de staat het in normale omstandigheden gedaan kan krijgen zonder de doodstraf. Daaruit volgt dan dat de staat de plicht heeft het met minder te doen, ja zelfs, met zo weinig mogelijk straf. Professor van Bemmelen gaat tot het paradoxale, wanneer hij in zijn uiteenzettingen den raad geeft, in perioden van toenemende en zwaarder wordende criminaliteit, de straffen te vermilderen. 'Wij moeten derhalve zo spoedig mogelijk enerzijds de oorzaken voor criminaliteit trachten weg te nemen, anderzijds onze strafposities verminderen. In de tweede plaats moeten wij onze gevangenissen zo veel mogelijk leeg maken. Er moeten zo min mogelijk mensen gevangen gehouden worden. Wij moeten zo veel doenlijk - en hoe eerder hoe beter - met een schone lei beginnen... Daarvoor is nodig, dat in alle landen van Europa op zo groot mogelijke schaal de reeds opgelegde straffen worden verminderd, dat amnestie wordt verleend voor alle delicten - civiele en politieke - die in en na de oorlog zijn begaan, dat op het gehele terrein van het strafrecht wordt na-

[p. 95]

gegaan, welke strafbepalingen wij voortaan kunnen missen, dat in het bijzonder de geleide economie niet haar heil zoeke in een voortdurende vermeerdering van strafbepalingen...' (75).

De grondreden schijnt wel te zijn dat violenta non durant. Zijn hoofdargument tegen de doodstraf is echter, dat de doodstraf criminogeen werkt. De angst voor den dood is immers beklemmend, schrikwekkend en aantrekkelijk tezelfdertijd. De angst voor den dood leidt 'tot een hevige emotie, die, wanneer zij of verwezenlijkt of overwonnen wordt, een intense bevrediging geeft. De overtuiging is derhalve gerechtvaardigd dat ook uiterst riskante misdaden, waarbij de kans op doodstraf bestaat, evenzeer afschuw verwekken als tevens een sterke aantrekkingskracht vertonen' (19).

Reeds Holtzendorff (Das Verbrechen des Mordes und die Todestrafe 1875 en Encyclopedie des Rechts) beweerde iets van dien aard. Het kan echter slechts bewezen worden door zorgvuldige bestudering van de criminele psychologie. Een dankbaar onderwerp voor dieptepsychologen en psycho-analysten. Zoveel kan men echter wel aannemen dat schrik altijd een tweesnijdend zwaard is. Om gezond in te werken op den mens moet er altijd iets meer zijn dan schrik. Indien de schrik, welke vaag en algemeen van de doodstraf uitgaat, niet gekompenseerd wordt door het wezenlijk nut dat de executie daarvan meebrengt, dan moet men toegeven dat de doodstraf niet beantwoordt aan het goed van een bepaalde gemeenschap.

Het is niet mogelijk één voor één de argumenten voor en tegen de doodstraf af te wegen met den geleerden Professor, hem hier eens bijtredend, daar eens afkeurend of ook wel eens gewoon schokschouderend. In zijn beschouwing over de straf in het algemeen wordt weinig waarde gehecht noch aan de vergeldingsfunctie noch aan de afschrikkingsfunctie. Te weinig dunkt me. Er gaat toch wel enige invloed uit van de dreiging der straf indien ze, zoals zo even werd gezegd, psychologisch gezond afgewogen wordt. Ook de vergeldingsfunctie heeft een betrekkelijken zin. Voorzeker vergelding veronderstelt enigszins schuld en die is moeilijk af te wegen. Doch het is verkeerde menselijke psychologie de verantwoordelijkheid in een mensenhart te doven, ook al meent men te moeten toegeven dat er maar een greintje van overschiet, na afrekening van al de determinerende factoren. En men vergeet daarbij de symbolische waarde van de straf waardoor telkens voor iedere misdaad de rechtsorde voorgehouden wordt, en de schande wordt ingebrand voor de opstandigheid.

De eigenlijke functie van de straf ziet Professor van Bemmelen in de van staatswege overgenomen wraak voor het onrecht: een soort kanalisatie van de agressiviteit van het individu (wraakzucht) of van de massa (lynching) door bepaalde vormen van recht.

Nietzsche heeft een dergelijke opvatting gehad in zijn Genealogie der Moral. Zo simplistisch mag men het toch niet voorstellen. Er zijn ook andere elementen die meetellen in de betekenis van de straf: het noodzakelijk machtsvertoon van de gemeenschap, zelfverdediging van het gemenebest, de diep ingewortelde zin voor ordelijkheid, voor rechtvaardigheid, de ontlading van een geheime collectieve schuld in de bestraffing van den misdadiger uit de gemeenschap enz.

Men kan zich nu de vraag stellen

[p. 96]

of het wegens die veelzijdige betekenis van de straf in onze huidige maatschappij nog nodig is de, zij het ook nog zo zeldzaam toegepaste, doodstraf te behouden. De voornaamste bezwaren tegen de doodstraf, zoals ze in het boek van Professor van Bemmelen voorgelegd worden, maken echter niet veel indruk en staan nog te zeer in de liberale visie van den mens; zo b.v. de onbekendheid met den dood, het feit dat de doodstraf onschuldige nabestaanden van den delinquent meer treft dan de delinquent zelf, dat de doodstraf te eenvoudig is, dat ze de autoriteit van den Staat verlaagt.

De argumenten vóór de doodstraf anderzijds houden geen steek bij nader onderzoek. Sommige zijn al te simplistisch als b.v. dat de doodstraf een goedkoop middel aan de hand doet om van de misdadigers af te geraken. Men heeft kunnen zien waartoe dit argument heeft geleid in de verschrikkingen van de gaskamers.

Andere argumenten voor de doodstraf krijgen maar betekenis in een gebrekkige ordening van de gevangenisstraf. En dat kan reeds volstaan om te begrijpen dat men in vroegere eeuwen heel wat lichter omging met de doodstraf. Ook nu nog zou men kunnen opmerken dat het soms humaner is een mens op te hangen, dan hem moreel en geestelijk af te takelen in levenslange kleinerende gevangenisstraf.

Ook ten overstaan van de doodstraf falen de vergeldingstheorie en de afschrikkingstheorie. De meeste criminologen zullen bevestigen wat Professor van Bemmelen ons hier ten beste geeft.

Het sterkste argument tegen de systematisch en rechtskundig voorgehouden doodstraf lijkt mij het feit dat ze in een geordende en beschaafde gemeenschap overbodig blijkt en noodzakelijkerwijze het peil van het zedelijk aanvoelen lager houdt, wegens de mogelijk gehouden instinktieve ontlading. In dien zin kan men nog begrijpen dat ze eerder criminogeen werkt, zoals Professor van Bemmelen voorhoudt.

Doodstraf en daadwerkelijke vlugge uitvoering daarvan zijn aldus alleen nog te verantwoorden als een tijdelijk, kortstondig verweer tegen de stoornissen van het gemenebest. Er is niets op tegen dat men hardhandig zou optreden tegen de handelingen van gangsters, verraders, anarchisten, revolutionnairen. Een korte schoonmaak in een aanranding of omwenteling van het gemenebest is sociologisch veel gezonder dan de blijvende rechtskundige instelling van de instinktieve reactie.

In alle andere gevallen is een zachtaardiger en menselijker strafbestel ook doelmatiger, in de mate nochtans dat de straf zeker, onontkoombaar en rechtvaardig wordt toegepast.

A. Snoeck S.J.