Streven. Jaargang 1

[p. 990]

Professor Baur over P.C. Hooft

Op de P.C. Hooft-herdenking, die het Kunst- en Cultuurverbond van het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel organiseerde op 4 April en waarbij het Nationaal Toneel het vrolijk spel 'Warenar' opvoerde, werd het woord achtereenvolgens gevoerd door Minister Cam. Huysmans en Senator Prof. Dr. Fr. Baur.

De beide Hooft-kenners zouden, naar de wens van de Gentse hogeschoolprofessor, in plaats van tot een duel over te gaan, maar liefst tot een eerlijke arbeidersverdeling besluiten. 'Aan U, Excellentie, het voorrecht en het voordeel, bij deze uitgelezen schare, de geheugenis op te roepen van de eeuwig verliefde, zingende Hooft'.

'Dan wil ik liever even die heerlijk stijgende kronkel in de levenslijn van de Drost memoreren: de schim oproepen van de slanke, sierlijke Gentiluomo, geboren in het jaar zelf, dat Holland de Spaanse Koning afzwoer uit een moeder die waarschijnlijk nog achter de visbank had gestaan, opgevoed door een vader, die nog met zijn zes broers voor beurtschipper had gevaren naar de Baltische Zee, en wiens hele koene geslacht dapper had meegevochten in de heroïsche phase van die andere bevrijdingsoorlog in onze Nederlanden. Was zijn grootmoeder langs vaderszijde nog een potig 'wortelwijf' geweest, die Amsterdam jarenlang met groente; boter en kaas had geriefd, de kleinzoon zou het brengen tot Ridder van S. Michiel met zegelring en blazoen, ten bewijze hoe vlug, in tijden van woeling en sociaal-ideologische troebelen, de aristocratisering van de nieuwe meesters in haar werk kan gaan. Reeds in 1598, wanneer hij zijn 'tour d'Europe' onderneemt, als nauwelijks achttienjarige, naar de landen waar humanisme en Renaissance in volle bloei zijg, gaan de vorstelijke paleizen overal open voor de zoon van die Amsterdamse Burgemeester met 'het Hooft vol kreucken, het geweten zonder rimpel'.

Van die Vader, die 't brood der ballingschap-om-den-gelove had gegeten, leerde Pieter-Corneliszoon nochtans een staatkunde en een wereldbeschouwing huldigen: wars van geweld en harteloze onverdraagzaamheid. Van 1609 af, gewapend met de justitiële macht, die hem dwingt ook de plakkaten op de beperking van de godsdienstvrijheid toe te passen, hanteert hij hierbij een gematigdheid en een oogluikende toegevendheid, waarom de onverzoenlijken hem aanklagen bij hogerhand, en die onze tijd hem moge benijden.

Aan de beheerste, aristocratische levensstijl, die de Renaissance in haar zuiverste gedaante kenmerkt, ontleent hij de hoofdtrek waarmee zijn persoonlijkheid, als mens en als kunstenaar, allereerst getekend is: die pudor animi, die kiesheid van geweten en gereserveerdheid, welke hem behoeden voor het niets-ontziende exhibitionisme en de heftige gevoelspolariteit van de barokmens. Zonder hem nochtans te verleiden tot stoïcijnse verdorring van het gevoel; een levensvisie, die hem vaak en helemaal ten onrechte is toegedicht.

Hooft is geen Stoïcijn, al is hij evenmin 'de grege Epicuri porcus'. De ware formule van zijn levenszin lijkt me die te zijn van een gematigd Epicurisme, dat van Marcus Aurelius, dàt van Montaigne, die hij bij

[p. 991]

zijn vader leerde liefhebben en volgen. Terwijl ook W.A.P. Smit na Koopmans aannemelijk heeft gemaakt, dat Hooft aan een zekere zijde met het christelijk humanisme is te verbinden; men hoeft er maar, na die van Marnix, Hooft's te weinig opgemerkte Psalmberijmingen bij aan te zien.

Of is dàt de houding van een Stoïcijn, wanneer Hooft, zó kort al na de dood van zijn eerste zielsgeliefde vrouw, Kristina van Erp, niet enkel zijn jeugdlyriek nog eens opwarmt, om ze de ietwat preutse Susanna van Baerle eerst aan te bieden, waar straks Constantijn Huygens mee strijken gaat? Is het een Stoöcijn, die aan 't weigerachtig, want rijke en vrome weeuwtje Eleonora Hellemans, die hopeloze brief schrijft, thans nog bewaard, met de sporen erop van de tranen en het bloed, waarmee de trouwlustige Drost zijn wanhoop en zijn liefde-tot-de-dood bij de weerbarstige Schone zocht te 'dokumenteren'?

Neen, Excellentie, hier is wel niemand in deze ruime toneelzaal, die ook maar de geringste hoop koestert, soortgelijke documenten uit uw carteggio op te diepen: U hebt steeds over onweerstaanbaarder liefdefilters beschikt, en U doet het nóg!

Uit dit communicatieve Epicurisme verklaar ik de warmte van toon, die toch héél het werk van Hooft blijft kenmerken: bij alle aristocratische verfijning der vormen, bij alle gezochtheid van zijn taalpurisme, en soms vernufteliserend 'platoniseren' in de school van Petrarca, van Janus Secundus en van Sidney opgedaan.

Zijn dramatiek mag ons over 't algemeen, als speelstuk, niet meer boeien: de Granida b.v., zijn jeugdpastorale van 1605, vól als ze is met staatkundige theorieën, die men zó in de Adviezen en Memoyren van Vader Hooft terugvindt en met een liefdes-casuïstiek, waarbij men even denken moet aan de subtiele distinguo's van de middeleeuwse Cours d'Amour. Maar zowel zijn tragedies met klassieke, als zijn historiestukken met nationale stof, zijn nog vol, bij voorkeur in de lyrische delen, de reizangen, met de heerlijke, indringende incantatie van Hooft's vers-harmonie. Daaraan herkent men - naast de natuurlijke zingende begaafdheid - de eerbied voor het vakmanschap, de keurigheid van de vers-kunstenaar, die een hoge dunk heeft van het blijvend karakter der ware kunst, en die reeds in of rond 1610, in een onverstoord aan de uitgroei van materiële welstand arbeidende koopmansstad, dat zo sierlijke en sindsdien te weinig opgemerkte pleidooi voor de Schoonheid uitsprak: zijn 'Rede van de waerdicheit der Poëzy'.

Sluit hij, op 19 Augustus 1627, vrijwel volledig de bronnen van het lyrisme in zich af, die dag onderneemt hij het onvergelijkelijk prozameesterstuk, door hemzelf in een brief aan Huygens 'de Nederlandsche Tragediën genoemd: een geschiedverhaal van de beroerten der 16^e eeuw, niet zó door Taciteaanse bondigheid en puristisch exclusivisme ontsierd, dat wij er ook thans niet, na enige moeite nog de epische grootsheid levendig in bewonderen.

Zoals bij Vondel en bij Huygens is het overwegende deel van die productie ernstig van ondertoon, aristocratisch beheerst en vormelijk verfijnd. Met uitzondering van het stuk, dat U vanavond wordt aangeboden: de Warenar.

Een 'translaat', heel zeker, naar de Latijnse komedieschrijver Plau-

[p. 992]

tus; maar zó vernederlandst, neen, veramsterdamst, zo volledig aangepast bij het jonge, brallende leven van de zeventiendeeuwse handelsmetropool met beginnende cosmopolitische ambities, dat men aan geen 'vertaling' denkt bij de opvoering. Ik weet niet of Prinsen zich niet vergaloppeert, waar hij de figuur van Warenar in het tragische zoekt om te interpreteren. Of liever: ik geloof dat ik het wel weet, en dat ik er niets van geloof.

Maar U: Hooggeachte vergadering, maak U los van al die geleerde 'flosjes': lever uw milt en uw lachspieren onbeperkt over aan de kleurige verschijning van de praatzieke waggelmeid Reym, de praktische Geertruid, de ouwe snoeper Rijkert, die toch ook nog een groen blaadje lust, de levensgulzige Ritsert en de steelse Lekker, de bijfiguren niet te na gesproken. Maar vooral: bewonder de prachtige Nederlandse uitbeelding van de monomaan der vrekkigheid, een schepping van 50 jaar vóór Molière's Harpagon, maar die hem naar de kroon tast; versterk Uw Nederlandse trots met die comparatistische zekerheid en

PLAUDITE CIVES.'