Streven. Jaargang 1

Bij de dood van Nicolas Berdiaeff

In de Goede Week overleed in Clamart, een voorstad van Parijs, de 74-jarige Russische wijsgeer Nicolas Berdiaeff. Uit zijn vaderland vluchtend voor het onmenselijk marxisme emigreerde hij naar Frankrijk en publiceerde in 1922 te Parijs zijn vreemd, opzienbarend, en profetisch werk, 'Un nouveau Moyen-Age' waarmee hij de strijd tegen de slavernij van de moderne mens inzette en de grondslagen legde voor die personnalistische philosophie die, gevulgariseerd door de revue 'Esprit', voor vele Fransen het begin werd van een nieuwe gedachte. Vele tijdgenoten zullen zich nog lang de oude wijsgeer herinneren zoals men hem op alle vergaderingen en conferenties waar de vraagstukken van vrijheid en geschiedenis besproken werden, met zijn lange witte lokken kon aantreffen, steeds gewikkeld in een hartstochtelijk pleidooi voor de persoonlijke vrijheid van de mens in zijn betrekking tot God. Werken als 'Cinq méditations sur l'existence', 'De l'esclavage et de la liberté de l'homme' en tenslotte 'Essai de métaphysique eschatologique' dat enige dagen vóór zijn dood verscheen, zullen voor de geschiedenis der wijsbegeerte behouden blijven als een permanent protest tegen het godloze materialisme.

Volgens Berdiaeff beleven wij het begin van het einde van het materialisme. Deze philosophische dwaling die met de Renaissance een aanvang had genomen en die geleidelijk de mens in een onmenselijke slavernij gestort heeft, begint te wijken voor een periode waarin de mens, zoals in de Middeleeuwen, opnieuw in persoonlijk contact zal zijn met zijn Schepper. Berdiaeff verwijt aan onze moderne beschaving die ten ondergang gedoemd is, het feit dat zij de mens, in plaats van hem te bevrijden, gemaakt heeft tot een objet, een element van exacte wetenschappen. De misdaad van het materialisme aan de mensheid begaan, is de vernedering van de wijsbegeerte tot een wetenschap en vandaar tot een techniek, een vulgair objet van machinale manipulaties. Vandaar zijn onophoudelijk protest, want de mens is vrij. Hij is voor alles bestaan en dit menselijk bestaan is subject zijn, onherleidbaar tot object zijn. Berdiaeff is dus existentialist, niet als een Jean Paul Sartre die een formeel atheisme huldigt, maar, integendeel, een bestaansphilosoof wiens 'raison d'être' geheel en al ligt in de uitvloeiing, het élan naar God waarin de mens zijn volheid vindt. Wanneer het bestaan ophoudt een vrije persoonlijke streving naar God te zijn, houdt daarmee tevens zijn persoon-zijn op en wordt de mens gelijk gesteld aan een machine.

Het wijsgerig denken van Ber-

[p. 872]

diaeff is nauw verwant aan dat van Kierkegaard. Zijn philosophie is een mystiek van een persoonlijke eenzaamheid van de mens voor God. Maar door deze verbinding met God, de Ander, ontstaat ook voor de mens zijn verbinding met de medemensen. In hun bestaan worden zij verenigd: het personnalisme communautaire. De mens, persoonlijk bestaan, doet een oproep aan zijn medemens om zich zelf te analyseren, om zich te 'engageren' en ieder ogenblik volop zich zelf te zijn voor God. De maatschappij mag objectief zijn, de communie in het bestaan is subjectief. Daarom moet de geschiedenis gezien worden als een overgang van de objectieve natuur naar de subjectieve geest, van de slavernij naar de vrijheid; van immanentie naar transcendentie. In zijn intiem samenzijn met zich zelf, dat wil zeggen, in zijn spontaan bestaan vindt de mens de ware vrijheid die hem geopenbaard wordt door zijn persoonlijke verantwoordelijkheid voor God.

Het is wel duidelijk dat deze godsdienstige philosophie, ook al voelt Berdiaeff zich een verdediger van het Christendom, niet zonder meer voor een katholiek te aanvaarden is. Zijn leer is een theisme, geboren uit orthodox-Russische overleveringen en West-Europese wijsgerige elementen, dat noodzakelijk moet verzanden in een subjectivisme waarin voor dogma, overlevering, kerk, sacramenten en theologie geen plaats meer kan zijn, evenals daarvoor bij de protestants getinte theorieën van 'Esprit' weinig ruimte meer overblijft. Trouwens, Berdiaeff zelf had reeds geschreven: (ik citeer uit 't hoofd) 'Het kan gebeuren dat het Christendom, door dieper in deze gedachte binnen te dringen, de mens ook bevrijdt van de autoriteit der Kerk en van de grenzen door de theologie aangegeven'. Ieder existentialisme, ook dat van Berdiaeff, dreigt een anthropomorphisme te worden, een soort egotheisme. Maar dit alles neemt niet weg dat Berdiaeff zijn sporen in de strijd tegen het onmenselijk en onpersoonlijk materialisme ruimschoots verdiend heeft.

J.V.d. Stap