Streven. Jaargang 1

[p. 187]

Het philosophisch Congres te Leuven en Brussel
door J. Defever S.J.

In de week van 2 tot 6 September vergaderde voor de derde maal het Congres der Sociétés philosophiques de langue française. In 1938 hadden zij te Marseille vergaderd, in 1939 te Lyon. Nu was België aan de beurt, waar twee Franssprekende philosophische genootschappen bestaan: de Société Belge de philosophie, aansluitend bij de Brusselse vrije hogeschool, en de Société philosophique de Louvain, welke verbonden is aan het Hoger Instituut voor wijsbegeerte der Leuvense Hogeschool.

De openingszitting, Dinsdag 2 September 's morgens, had plaats in de grote zaal van het Paleis der Academiën te Brussel, onder voorzitterschap van Mgr Noël. M. Huysmans voerde er het woord, als minister van openbaar onderwijs, M. Bréhier in naam der buitenlandse congressisten, en M. Barzin van de Brusselse Hogeschool in naam van de binnenlandse. 's Namiddags begon het Congres zijn sectievergaderingen, zette die Woensdag en Donderdag te Leuven door, om ze Vrijdag te Brussel te beëindigen. De deelnemers kan men schatten op een goede honderdvijftig à twee honderd man; behalve Fransen en Belgen, ook Zwitsers; de moeilijke reisvoorwaarden hebben wellicht de Canadezen verhinderd te komen.

Het is niet mogelijk in dit beknopt overzicht den lezer een grondige uiteenzetting of beoordeling aan te bieden van de verslagen en besprekingen. Enkele gegevens mogen volstaan. - Het ging over de Waarden. Aan de ethische waarden werd wel de meeste aandacht geschonken. Ook de kenwaarden, alsmede de sociale en aesthetische waarden werden besproken. Over de godsdienstige als zodanig werd weinig gezegd. Een belangrijke plaats werd ook ingeruimd voor de geschiedenis der waardesystemen. Daaronder werden vooral besproken die van Aristoteles, van de Stoïcijnen - door den specialist Prof. Bréhier -, van S. Augustinus, van S. Thomas, met dan tenslotte de buitengewoon verzorgde en objectieve studie van kanunnik Fr. Grégoire over de staatsvergoding volgens Hegel.

Indien men van dit Congres niet ging verwachten wat het niet geven kon, nl. geheel nieuwe oplossingen in schitterenden vorm, maar wel datgene waarvoor elk Congres wordt ingericht: oriëntatie en inlichtingen over richtingen en gedachtenevolutie in andere landen en milieu's, persoonlijk contact en grotere verstandhouding der wijsgeren en geleerden onderling -, dan mag dit Congres buitengewoon geslaagd heten: het was trouwens de algemene indruk der deelnemers. Want van alle mogelijke Franssprekende provincies werd de huidige philosophische gedachtengang ruim aan het woord gelaten, en tot persoonlijke toenaderingen werd, tussen de zittingen in, ruim gelegenheid geboden en benut.

[p. 188]

Wanneer wij omtrent den inhoud enkele opgedane indrukken mogen meedelen, dan merken we eerst op dat de phaenomenologie der waarden, en daarmee in verband, hun fundering, een aanzienlijk deel van den tijd en van de krachten in beslag namen. Zo goed als elk congressist beriep zich op de phaenomenologische methode van Husserl. Deze methode blijkt dus, tien jaren pas na den dood van haar uitvinder, algemeen in gebruik; al verandert iedereen haar - het is immers maar een methode - naar eigen stelsel en behoefte. Zo we afzien van al te technische definitie's, dan mogen we tenslotte zeggen, dat ze is geworden: een scherp ontledende en beschrijvende reflexie, uitgeoefend op het bewustzijns-objekt of op de bewustzijns-daad. Uit het Congres blijkt verder, dat voor de meesten - natuurlijk niet voor de zuivere empiristen, zoals ze het aan de Brusselse Hogeschool zijn - deze beschrijvende reflexie ook het absoluut-noodzakelijk bestanddeel doet ontdekken en belichten, waardoor dan een Ontologie mogelijk wordt, en een grond wordt geboden voor de verschillende waarden. Het spreekt van zelf, dat niet alle verslaggevers van het Congres, bij het aanwenden dezer methode, dezelfde bestanddelen van het bewustzijn hebben toegelicht, en dat er inzonderheid nog veel te doen blijft om het eenheidselement, dat ze allen samenbundelt en in laatste instantie fundeert, scherp naar voren te brengen. De meeste en vruchtbaarste discussie's van het Congres ontwikkelden zich uit het zoeken, en uit het gedeeltelijk missen, van dit laatste eenheidselement. Wie het niet vond, kon het probleem van het verband der verscheidene waarden onderling niet oplossen, noch de realiteit van God sluitend bewijzen, noch de eenheid van den mens afdoende verklaren. Vandaar bv. de zo aangrijpende maar niet bevredigende oplossing van Prof. Gonseth, welke de ervaringen zich laat aftekenen op twee horizonten, het 'somatische', binnen hetwelk de klassieke kantiaanse categorieën geldig blijven, en het 'bewustzijnshorizont', waarin precies de waarden worden ervaren; tussen beide dan worden zeer nauwe overeenkomsten ontdekt, en aanvullingen, waarvan de laatste grond echter in duisterheid omhuld blijft.

We boeken dus den bijval, algemeen nu, van de phaenomenologie. Met het existentialisme echter was het op het Congres anders gesteld. Het is allen opgevallen, dat nóch de rechtse nóch de linkse existentialisten vertegenwoordigd waren. Nóch G. Marcel werd gezien of gehoord, nóch Sartre, nóch wie dan ook van hun aanhangers. Twee daarvan waren op het Congres verwacht, maar konden niet komen: Prof. Wahl, van de Sorbonne, en Prof. Merleau-Ponty, van Rijssel. Het bleek overigens duidelijk, dat het Frans universitair midden, als geheel, zeer bewust tegen het existentialisme gekant is, als zijnde te irrationeel, en zonder vaste bodem: verscheiden professoren wezen er uitdrukkelijk op, dat zij niets gemeens hadden met die mode; al stonden ze er allen op, in hunne philosophieën bovenal het reële en het concrete vast te houden. Het feit pleit zonder twijfel voor den ernst en het gezond verstand in het universitair onderwijs.

Nog gunstiger wellicht, althans wat betreft het Frans onderwijs, is de bevinding, dat materialisme en positivisme bij onze zuiderburen uitgediend schijnen, en zelfs, voor een goed deel althans, agnosticisme en

[p. 189]

relativisme. Na alles wat we te Brussel en Leuven mochten horen, heeft het Frans hoger onderwijs resoluut de spiritualistische richting genomen. Het belijdt de geest en de geestelijke waarden; velen zelfs aanvaarden het bestaan van den volmaakten Geest, al gedragen zij zich niet zelden als Nicodemus, en laten de hoorders op zeer kiese wijze naar hun overtuiging gissen, of fluisteren het achteraf in het oor. Ook werd menigeen getroffen door het sterk percentage katholieke professoren die het Frans Universitair onderwijs vertegenwoordigden, en nog wel op zeer open en actieve manier; zij waren de Nicodemussen niet!

Van uitgesproken idealisme was aan de Franse kant ook niet veel te bespeuren. Sinds dertig à veertig jaar heeft dus het hoger onderwijs in Frankrijk een hele kentering doorgemaakt, in gunstigen zin, en daaronder is zonder twijfel de diepgaande invloed te herkennen van vooraanstaande denkers als Bergson of Blondel, en niet minder het resultaat van de zo verdienstelijke, en nu al jarenlange pogingen der neothomisten. En het laat dan toch weer een straaltje optimisme schijnen over de culturele toekomst van Frankrijk. Mocht men maar even troostende ervaringen opdoen in het middelbaar en lager onderwijs aldaar!

De Franse professoren, die op het Congres meer indruk maakten, waren Prof. Moreau (Bordeaux), Husson (Montpellier), G. Berger (Marseille) met een merkwaardige uiteenzetting van de phaenomenologische structuur der waarden; den grootsten bijval echter genoot wel de sympathieke Professor aan de Sorbonne R. Le Senne, zowel in zijn verslag als in zijn talrijke, levendige, tussenkomsten in de discussie; verder nog de bekende historicus der philosophie H. Gouhier; J. Palliard, de meest vooraanstaande leerling van Blondel; R. Bayer, professor voor Aesthetica aan de Sorbonne, en de zo geestige Jean Guitton. Men betreurde de afwezigheid van de bekende professoren A. Forest (Montpellier) en R. Polin (Rijssel). De professoren die van over de Alpen uit romaans Zwitserland naar ons zijn toegekomen, waren veel meer relativistisch gericht. Ze neigden ertoe de metaphysica te herleiden tot louter ideeële onderbouw der wetenschappen. Hun bijdrage tot het Congres was over het algemeen vrij zwak en kleurloos. Op één uitzondering nà evenwel: de trouwens uit vroegere Congressen en uit zijn werken reeds zeer bekende mathematicus en wetenschaps-filosoof Ferd. Gonseth, Professor te Zürich (eigenlijk een Duitse Zwitser). Hij trok aller aandacht, nog meer door zijn zeer actieve en gepaste deelname aan de discussie's, dan door eigen referaat.

De talrijke Brusselse delegatie, die zich vooral uitsprak bij monde van de professoren Barzin en Dupréel - en ook wel, in de discussie, van Prof. Chaïm Perelman, toonde zich uiterst voorkomend en vriendelijk, ook voor andersdenkenden. Hun standpunt echter is gebleven, wat het vijftig jaar geleden was: het puur positivisme; de feiten, en niets anders, zonder gelijk welke geldende ontologie: niet is voor M. Dupréel zo zinledig als het woordje 'être'. Wel tracht men de empirie enigszins aan te vullen door het sociologische: dit bestaat echter ook louter uit feiten, naar de verouderde formule van Durkheim. Het ontoereikende van dit standpunt kwam des te schreeuwender uit, omdat het Congres het thema der waarden behandelde:

[p. 190]

hoe wilt ge een waarde funderen, zo niets aanvaard mag worden behalve de nuchtere ervaringsfeiten? Het feit zal toch wel nooit een wet rechtvaardigen; en met Prof. Perelman zal men dan moeten besluiten dat een ascetisch leven en een zogenaamd schuldig leven twee evenwaardige morele feiten zijn; niets berechtigt ons iemand een wet op te leggen; er is geen wet, en dus geen moraal. Heel het achterlijke, ouderwetse, en onbevredigende van de Brusselse opvatting, in tegenstelling met de Franse stroming, werd vrij scherp geformuleerd door Prof. Bréhier, na zijn betoog over de Stoïcijnen, toen hij op de bemerkingen van Prof. Dupréel zijn antwoord aldus besloot: 'Wat ons scheidt is, dat ik een ontologie aanvaard aan den grondslag van mijn Ethica'. Niemand evenwel zal M. Bréhier verdenken van overdreven spiritualisme.

Het Leuvens Instituut voor philosophie, zeer talrijk vertegenwoordigd bij de toehoorders, liet maar liefst de anderen aan het woord komen, en hield zich ook tijdens de besprekingen doorgaans zeer bescheiden. We spraken reeds over het uitstekend referaat van Prof. Fr. Grégoire.

Eindelijk moeten we nog de brilliante uiteenzetting vermelden, in een schitterende Franse taal voorgedragen door Prof. Pos van Amsterdam, over de Dialectica der waarheid. Alhoewel, zover ik weet, niet behorend tot een Franssprekend genootschap, heeft Prof. Pos deelgenomen aan het Congres als voorzitter van het internationaal Congres, dat in Augustus 1948 in de Nederlandse hoofdstad zal plaats grijpen.

Om te besluiten moeten we even wijzen op de buitengewoon verzorgde materiële organisatie, op de geslaagde gezellige uitstapjes, op de receptie ten stadhuize van Brussel, op het bezoek te Antwerpen aan het Museum voor Schone Kunsten en aan de haven, en niet het minst op dat andere bezoek van heel anderen aard, aan het Husserlarchief, onder de leiding van E.P. Van Breda; ten slotte wijzen wij op den geest van samenwerking en vriendelijkheid, welke heel het Congres beheerste en aangenaam maakte, en waarom we de Brusselse en Leuvense organisatoren, en wel in het bijzonder de twee secretarissen, de heren professoren C. Perelman en A. De Waelhens, moeten gelukwensen. Want al deze bijkomstige factoren hebben het Congres gezellig, leerrijk, en vruchtbaar gemaakt. 'Een zelfstandigheid', zo leert de metaphysica, 'is niet leefbaar zonder het bijkomstige!'