Streven. Jaargang 1
(1947-1948)– [tijdschrift] Streven [1947-1978]–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 78]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
I. - Van massa-techniek naar hemisferenpolitiek.Met de groeiende overheersing van het massa-element in economische, sociale en militaire aangelegenheden is er een merkwaardige vereenvoudiging in de machtspolitieke verhoudingen ingetreden. De feiten zijn sprekend. Behoudens voor zeldzame, hoog gespecialiseerde goederen, is renderende productie vrijwel synoniem geworden met serie-fabricage, die uiteraard ruim afzetgebied vergt. De maatschappelijke betekenis van organen en instellingen wordt gemeten naar het aantal induviduen die ze groeperen. Oorlogen worden gewonnen door de maximum inzet van mensen- en wapenmassa's. Alleen de allergrootste mogendheden, met een talrijke bevolking, met uitgestrekte gebieden en met rijke hulpbronnen vermogen nog maat te houden met het rhythme van deze tijd. Zo trekt de macht zich dan samen rond twee zwaartepunten - de V.S.A. en de U.S.S.R. -, waarvan de zuigkracht een hemisfeer bestrijkt. Steeds sterker wordt het gevoel, dat buiten de invloedsfeer en het actiegebied van een dier reuzen geen welvaart noch veiligheid meer denkbaar is. Het zogenaamde internationaal schaakbord is nu inderdaad een spel geworden, waarbij twee heersers zich meten met behulp van pionnen, die hun betekenis slechts ontlenen aan het kamp waartoe ze behoren. Toch is de splitsing van de wereld in twee kampen niet geheel voltrokken. Er rest nog betwistbaar terrein 'debatable ground', zoals de Amerikanen het noemen. Er blijft voornamelijk Zuid-Azië, veelbelovend maar momenteel nog in wording: een log lichaam zonder gebeente. En er is ook Europa, terend op zijn vroegere macht, maar thans diep ontredderd. Reeds strekken zich de vangarmen van beide grootmachten er gretig over uit. Niet zozeer uit machtshonger dan wel uit zelfverweer. Immers vertegenwoordigen bewuste mogendheden niet alleen - in hun uiterste vorm - onverenigbare levensbeschouwingen: de individualistische en de collectivistische; zij belichamen tevens verschillende sociaal-econo- | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 79]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
mische systemen: het kapitalisme en het communisme, die althans één kenmerk gemeen hebben, namelijk dat ze beide op massa en ruimte steunend, steeds meer massa en ruimte behoeven. Daarom dreigen ze vast te lopen of te worden ontwricht, tenzij het 'betwistbare terrein' op een of andere wijze in hun actiegebied wordt betrokken. In afwachting dat de Sovjet-Unie de gehele wereld voor haar ideeën wint - wat haar principiële doelstelling is - behoeft ze dringend hulp van de buitenwereld voor het snelle voltrekken van een materieel herstel, zonder hetwelk ze haar stelsel bezwaarlijk tegenover binnen- en buitenland zal kunnen handhaven. Geïsoleerd dreigen van hun kant de V.S.A. te versmoren in hun enorme productiekracht. In afwachting dat de PAX AMERICANA over heel de aarde wordt gevestigd - wat de droom is van ieder Amerikaan - staan de V.S.A. tegenover de onmiddellijke noodzakelijkheid om hun handelsverkeer met het buitenland te ontwikkelen, op gevaar af het hoofd te moeten bieden aan een economische crisis met onberekenbare sociale en politieke gevolgen. Zoals Giuseppe della Torre, in de Osservatore Romano, het raak opmerkt, is 'de wens en de bedoeling om het eigen geestelijke bestaan te bevestigen en te verdedigen reeds veranderd in de noodzakelijkheid om het eigen stoffelijk bestaan te bevestigen en te verdedigen. Wijsgerige vraagstukken hebben zich gewijzigd tot economische en staatkundige problemen. Terwijl de onverzoenbaarheid der theoretische inzichten in de lucht blijft hangen tussen scholen, academies en persorganen... zijn de staten, bovenal de staten, die een idee belichamen, in de aardrijkskundige ruimte bezig elkaar toe te voegen: uw dood is mijn leven.' Het explosief potentieel van dergelijke verhouding is al te duidelijk. Niet dat er onmiddellijk gevaar dreigt. Momenteel is het evenwicht tussen beide spelers nog te zwak. Maar de troeven zijn ongelijk verdeeld. De reële overmacht van de ene wordt in zekere mate gecompenseerd door de uiterste machtsconcentratie en de onbeperkte bewegingsvrijheid van de andere. Theoretisch is oorlog nooit onafwendbaar. Tenzij echter de loop der gebeurtenissen van de huidige richting wordt afgewend, schijnt de derde wereldoorlog, de oorlog der hemisferen, moeilijk te vermijden. Het spookbeeld, dat deze oorlog oproept, is zo ontstellend, dat men niet begrijpt hoe redelijke schepselen er aan kunnen denken hem te ontketenen, in zo ver dit tenminste systematisch geschiedt. Met des te meer beslistheid moet elke kans gegrepen worden om een dergelijke catastroof te voorkomen. Die kans, nu, biedt het aanbod van Marshall. Door het oude vasteland in de gelegenheid te stellen om zich uit de huidige positie van ellende en politieke zwakte te redden, verschaft het West-Europa tevens de mogelijkheid opnieuw de historische evolutie te beïnvloeden. Slaagt Europa er in boven de Oost-West tegenstelling uit te stijgen en deze in een vruchtbare en verzoenende synthese op te lossen - en dit ligt binnen zijn bereik mits het tot de vereiste inspanning en tot de nodige offers bereid is - dan bestaat er nog hoop dat de reeds zo erg geschonden wereld voor verder onheil bespaard blijve. Dit aan te tonen is de bedoeling van volgende bladzijden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 80]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
II. - Zakelijke achtergrond van een edelmoedig aanbod.Met de rede door generaal Marshall, staatssecretaris voor buitenlandse zaken, op 5 Juni voor de oud-studenten van de Harvard-Universiteit gehouden en waarin hij aan Europa grootscheepse materiële hulp aanbood, is de Amerikaanse politiek in een nieuw stadium getreden. Niet dat het onverwacht kwam. In zijn ophefmakende verklaring betreffende de te verlenen financiële en technische hulp aan Griekenland en aan Turkije, had President Truman op 12 Maart 1947 reeds de richting aangegeven. Daarvóór - onder het beleid van Byrnes - viel er ook een kentering te bemerken en wel rond de tijd, dat over de aanstelling van Marshall als diens opvolger reeds was beslist. Men is daarom geneigd in, hem de belichaming te zien van de politiek van krachtdadigheid, die opgedrongen werd toen de verzoeningspolitiek t.o.v. de U.S.S.R. niet de vruchten bleek af te werpen, die er aanvankelijk van werden verwacht. Toch wijkt de thans door Marshall ingeslagen koers enigszins van de oorspronkelijke 'Truman-doctrine' af. Deze laatste nam de vorm aan van een anticommunistische kruistocht; als dusdanig was ze negatief; zij wekte de indruk van een noodmaatregel. De politiek van Marshall schijnt enger; ze beweegt zich op zuiver economisch terrein. In werkelijkheid is ze ruimer: ze is constructief en multilateraal georiënteerd. Ze sluit geen enkel Europees land - zelfs Rusland niet - uit. De Amerikanen blijken tot het besef gekomen te zijn, dat het niet gewenst is, in hun huidige betrekkingen met Europa, de nadruk te leggen op ideologische motieven. Wie zich echter een denkbeeld wil vormen van de werkelijke beweegredenen, die de Amerikaanse politiek ten opzichte van Europa inspireren, kan met vrucht de naamloze bijdrage overwegen onder de titel 'The sources of Sovjet conduct', in het Juli-nummer 1947 van 'Foreign Affairs' verschenen. Dit artikel in het of ficieuze orgaan van het Staatsdepartement wordt toegeschreven aan G.F. Kennan, rechtstreeks medewerker van Marshall en hoofd van een staf ambtenaren gespecialiseerd in Russische aangelegenheden. Hij gaat door als de 'top planner' van de Amerikaanse 'long range policy'. Toon en inhoud van het opstel verraden alleszins een bevoegde persoonlijkheid. Zelden werd een politiek, in de loop van haar toepassing zelf, zo openlijk en haast wetenschappelijk verantwoord. Het is steeds een waagstuk een rijk gestoffeerde uiteenzetting samen te vatten. Ziehier echter enkele hoofdgedachten: Steller gaat uit van het feit, dat in de geest der Sovjets kapitalisme en socialisme (in de zin van Marxisme) volstrekt onverenigbaar zijn. Van een oprecht nastreven van gemeenschappelijke doeleinden door de Sovjet Unie en de kapitalistische staten kan derhalve voor Moskou geen sprake zijn. Evenmin kan men hopen op een geestelijk contact met de vertegenwoordigers der Sovjet Unie; deze kennen alleen de stem van de onfeilbare partijleiding: 'his master's voice'. Het Kremlin verstaat slechts de taal der feiten. De V.S.A. kunnen de U.S.S.R. niet als een 'partner' maar alleen als een rivaal beschouwen. De expansiedrang der Sovjets, die te vergelijken | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 81]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
is met een stroom bestendig in beweging, is aan geen tijd gebonden, en kan alleen door een krachtdadige en bestendige politiek worden ingedamd. De V.S.A. zijn evenwel bij machte om de spanning, waaronder de Sovjet politiek wordt gevoerd, merkelijk te verhogen en de tendensen te bevorderen, die leiden tot de innerlijke ineenstorting van het stelsel of tenminste tot de tempering van de Sovjet macht. Geen mystiek is immers blijvend bestand tegen mislukking zonder zichzelf op een of andere wijze aan te passen aan de logica der feiten. Het beste middel om de tegenstrever schaakmat te zetten is de logenstraffing van de Marxistische thesis, volgens welke de kapitalistische samenleving de kiem van haar ontbinding in zich zou dragen. Dit laatste is veeleer toepasselijk op de Sovjet macht zelf. Wellicht is het inwendig ontbindingsproces dier macht reeds ver gevorderd op het ogenblik, dat haar uiterlijke schittering het sterkst is. Het komt er voor de V.S.A. op aan te bewijzen dat ze weten wat ze willen, en dat ze hun binnenlandse problemen weten op te lossen en hun internationale verantwoordelijkheid weten op te nemen. In dit opzicht kan alleen reeds het voorkomen van de economische crisis, die Moskou voorzegd heeft, een gevoelige terugslag hebben in de communistische wereld. 'Surely, there was never a fairer test of national quality than this'. Dit betoog werpt helder licht op de Amerikaanse politiek in het algemeen en op het aanbod van Marshall in het bijzonder. Men begrijpt nu, waarom vermeden moet worden, dat Europa, aan zich zelf over gelaten, zou wegzinken in een chaos van materiële en morele ellende om de gemakkelijke prooi te worden van een ideologie, die, bij ondervinding, in dergelijk klimaat best gedijt. Dit wordt reeds gevergd door de algemene politiek van indamming der Russische invloeden op zich zelf. Zou Europa zich van Amerika afwenden om zich in het Sovjet systeem te laten opnemen, dan zou dit tevens een zware slag betekenen voor het prestige van Amerika, dat er fier opgaat een beschaving te vertegenwoordigen, die het van het Westen erfde: het zou zonder meer een morele nederlaag zijn, waarop het allerminst gesteld is. Van meer positieve aard is de strategische betekenis van Europa. Het is bekend hoe zeer de V.S.A. prijs stellen op het bezetten der Atlantische kusten door bevriende mogendheden (de States zijn namelijk gemakkelijker van uit West Europa dan van uit Zuid Amerika te bereiken) en op de veiligheid van het maritiem verkeer op een oceaan, die ze als een Amerikaans meer zijn gaan beschouwen. Belangrijker dan dit alles is echter het economisch aspect van het Europees probleem. De greep van de Sovjets op het Westen sluit economische inschakeling in. Waar Rusland heerst, daar worden Amerika's economische kansen gering: het experiment der huidige satellietstaten van de Sovjet Unie is in dit opzicht leerrijk. Nu wegen er op het Amerikaans economisch systeem zware hypotheken. Het werd herhaaldelijk diep geschokt. Twee maal kwam de oorlog een dreigende crisis verhinderen. Doch telkens keerde de bedreiging in een scherper vorm terug. De onevenwichtigheid tussen de stijgende productiekracht van landbouw en industrie en het opslorpingsvermogen der beschikbare consumptiemarkten is steeds | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 82]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
toegenomen. Tijdens de periode tussen de twee oorlogen werkte de Amerikaanse industrie op ongeveer 50 à 60% van haar vermogen. Tijdens de tweede wereldoorlog gaf ze de volle maat van haar krachten, de geallieerde zaak ten goede. He productieapparaat werd vernieuwd en verbeterd. De rentabiliteit der menselijke arbeidskrachten werd met 20% verhoogd. Waar, in een verarmde en ontredderde wereld, zal Amerika de nodige afzetgebieden voor dergelijk voortbrengingspotentieel vinden? En hoe zal het, bij gebrek daaraan, zijn economische en sociale moeilijkheden oplossen? De waarschijnlijkheid van een nakende economische crisis, door Rusland voorspeld, wordt volgens peilingen van het Gallup-instituut door 85% der Amerikaanse publieke opinie aangenomen. Natuurlijk kan, strikt genomen, Amerika op zichzelf bestaan. Maar de omschakeling met het oog op economische isolering kan niet plots geschieden; ze kan overigens, in verband met Amerika's internationale positie, niet ernstig in overweging worden genomen. Vandaar dan Amerika's verlichte edelmoedigheid. Vanzelfsprekend worden voor het toekennen van Amerikaanse hulp minimum eisen gesteld: daarom kon aan China, gezien de wanhopige financiële en politieke wanorde aldaar, de 500 millioen dollar lening nog niet worden toegestaan. Europa wordt, in die voorwaarden, de onontbeerlijke handelspartner. Het gaat om niets anders en om niets minder dan om, met Europa, het Amerikaans systeem te redden: een nationale en internationale noodzakelijkheid. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
III. - Draagwijdte van het 'Marshall-plan'.Marshall is tot de vaststelling gekomen dat het herstel van Europa veel meer tijd en inspanning zal vergen dan aanvankelijk werd vermoed. 'In feite, zegt hij, overtreffen de behoeften van Europa aan essentiële producten, vooral aan Amerikaanse, voor de eerstkomende jaren zo zeer zijn huidig betalingsvermogen, dat aanzienlijke bijkomende hulp onontbeerlijk is.' Daarom vraagt hij het Amerikaanse volk de verantwoordelijkheid, die de geschiedenis blijkbaar op de schouders van het land legt, te beseffen en te aanvaarden. Tastend naar de wortel van het kwaad, legt hij de nadruk op het onderling verband tussen de moeilijkheden, waarmee de Europese natiën te kampen hebben: 'De uiterlijke verwoesting van Europa is minder ernstig dan de ontwrichting van heel het Europees economisch systeem'. Daarom nodigt hij de volkeren van Europa uit om het initatief te nemen voor het uitwerken van een of meer reconstructieplannen, steunend, niet op de behoeften van iedere natie afzonderlijk, maar op een gecoördineerde politiek om hun gemeenschappelijke problemen op te lossen. Hier wijkt hij enigszins af van de beginselen van het Atlantisch Handvest, dat de terugkeer tot de vroegere politieke status quo, en met name het herstel van de souvereine rechten en van het zelfbestuur van alle volkeren voorzag. Reeds waren er gezagvolle stemmen opgegaan tegen het verouderd systeem der onbeperkte souvereiniteit in alle domeinen. Viel het succes van Hitler's nieuwe orde niet in aanzienlijke mate toe te schrijven aan de hoop eindelijk | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 83]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
een ruimte te zien tot stand komen groot genoeg om een modern economisch stelsel doelmatig te laten werken? Kategorisch is de mening daarover van Wendell Willkie, zoals hij die in zijn werk 'One world' uitdrukt: 'The re-creaton, of the small countries of Europe as political units, yes; their re-creation as economic and military units, no, if we really hope to bring stabilization to western Europe both for its own benefit and for the peace and economic security of the world.' Nochtans legt het zogenaamde Marshall-plan hoegenaamd geen bepaald plan op. Het laat de zorg daarvan aan de volkeren van Europa over. Diverse interpretaties zagen dan ook het licht. Volgens de U.S.S.R. zou het volstaan, dat elke natie de lijst van zijn behoeften aan Amerika zou overmaken met vriendelijk verzoek ze te voldoen. Iedere vorm van hulp in het raam van internationale coöperatie wordt door haar voor de gelegenheid als een inbreuk op de souvereiniteit beschouwd. Engeland meent daarentegen, dat de hoofdbedoeling van het plan is de functionele stoornissen van de Europese economie te verhelpen. Er moet bijgevolg een synchronisatie der nationale economieën worden bereikt, dank zij een ten dele geplanifieerd stelsel. Volgens de Zwitserse professor W. Röpke is het Europees economisch herstel vooral een kwestie van productie; naar zijn mening is de verlamming van het economisch leven vooral toe te schrijven aan collectivistische tendensen en aan de gelarveerde inflatie, die de producent ontmoedigen. Het zou de bedoeling zijn van het Marshall-plan gezonde productievoorwaarden te doen herleven. De heer van Zeeland, die zijn opinie aan die van vooraanstaande Europese en Amerikaanse personaliteiten heeft getoetst, ziet in het plan een middel om, in het raam van een soort leen- en pachtovereenkomst, Europa de nodige moderne industriële uitrusting te bezorgen, en in afwachting, dat het nieuwe apparaat fungeert, het vasteland de allernodigste producten te verschaffen om in zijn levensonderhoud te voorzien. Naar de woorden van Marshall zelf is de politiek van de V.S.A. niet tegen een bepaalde natie noch tegen een bepaalde doctrine gericht. Wel tegen armoede, wanhoop en chaos. Maar: 'De bedoeling is het herstel van een leefbare wereldeconomie ten einde een economisch en sociaal klimaat te verwekken waarin vrije instellingen zich kunnen ontwikkelen'. Wie wereldeconomie zegt en vrije instellingen, kant zich door het feit zelf tegen staatscollectivisme. Gecoördineerde actie sluit bovendien afzonderlijke hulp aan staten uit, tenminste in het raam van het plan. Alleen het standpunt van de U.S.S.R. blijkt derhalve onverenigbaar met Marshall's aanbod. Uit Amerikaans commentaar blijkt verder, hoe ruim aldaar, althans in sommige kringen, de hulpactie wordt opgevat. Op economisch gebied zou Amerika bereid zijn niet alleen die ondernemingen aan te moedigen welke Europa én Amerika voordeel kunnen bijbrengen, maar ook die welke'Europa en derden interesseren. Men beseft, dat Europa geen satelliet van Amerika wenst te worden en men verlangt zulks ook niet. Beleggingen in de vreemde | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 84]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
worden ook lonend langs meerhoekige transacties om. In ideologisch opzicht wordt de grens evenmin zeer scherp getrokken. Men acht het niet wijs de discrimininatie tussen marxistische en niet-marxistische formules te ver te drijven, en alles te weren wat niet in het vade mecum van het Amerikaans kapitalisme voorkomt (nationalisatie, regeringscontrôle, enz.). Het herstellingsproces zou zich als volgt ontwikkelen: eerst Europa helpen leven; daarna Europa helpen om zelfstandig te leven; vervolgens belangstelling wekken voor de Amerikaanse politieke en economische doelstellingen. Slechts ingeval deze methode zou falen - of indien de tijd zou dringen - zou de ideologische kwestie openlijk ter sprake worden gebracht. Amerika hoopt op het slagen der onderneming, omdat Europa weet wat Amerika kan geven en Rusland niet kan geven: materiële hulp - en wat Amerika aanbiedt en Rusland niet wil aanbieden: politieke vrijheid.Ga naar voetnoot(1) De financiering van het Marshall-plan wordt ruw geschat op vijf milliard dollar 's jaars, gedurende verscheiden jaren. Harold Stassen, candidaat voor de Presidentsverkiezing in 1948; heeft zelfs voorgesteld 10% van Amerika's totaal nationaal inkomen (77 milliard dollar) voor hulp aan het buitenland aan te wenden. De publicist H.F. Armstrong is zo ver gegaan het invoeren van 'rantsoenering' voor Amerika te bepleiten. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
IV. - Bezwaren aan Amerikaanse zijde.Hoe sterk ook het gezag van Staatssecretaris Marshall moge zijn, het is allerminst bewezen, dat hij heel het Amerikaanse volk achter zich heeft. Zal hij zijn plan door de eventuele oppositie van het Congres kunnen loodsen? Wie zich herinnert, dat President Truman haast een oorlogsverklaring had af te leggen om de nodige kredieten voor hulp aan Griekenland en Turkije te bekomen, is geneigd daaraan te twijfelen. Het traditionele isolationisme is nog niet uitgeroeid. Psychologisch biedt echter een grootscheeps opgevat plan als dat van Marshall meer kans bij het Amerikaanse volk in te slaan dan een actie op kleiner schaal. In zijn rede van 14 Juli 1947 tot de Gouverneurs van de Amerikaanse staten gericht, bekende Marshall zelf, dat de hoofdmoeilijkheid voor hem was het volk de problemen te doen beseffen, waarvoor het land geplaatst is: 'Ofwel moet Amerika zijn taak voleinden en de Europese natiën helpen zich aan de passen aan de behoeften van het huidige tijdperk, ofwel moet het er in berusten die natiën een richting te zien inslaan, die onverenigbaar is met hun en met onze tradities. Ik vraag U met de grootste zorg te overwegen, welke de gevolgen zouden zijn van dergelijke evolutie voor onze welvaart en voor onze veiligheid'. In de veronderstelling, dat het Amerikaanse volk aan de oproep van Marshall gehoor geeft, moet het zich nog uitspreken over de vorm, waarin het Europa wil helpen. Het geldt in feite een beleggingsprobleem. Is Europa een goed of een slecht risico? De voorwaarden van de Amerikaanse steun | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 85]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
kunnen dit mede bepalen. Er is al even weinig geestdrift voor de voortzetting van het heden als voor de terugkeer tot het verleden. Algemeen wordt de organisatie van een voldoende ruimte om productie en distributie met XX-eeuwse methodes te verzekeren als voorwaarde van een gezonde belegging beschouwd. Velen staan echter wantrouwig tegenover elke vorm van socialisme, niet zo zeer wegens ideologische bezwaren dan wegens hun twijfel omtrent de rentabiliteit van bedrijven onder leiding van 'bureaucraten'. In Amerika zelf vreest men de terugslag van het plan op de prijzen en lonen, die nu reeds de bezorgdheid van de regering gaande maken. President Truman heeft drie commissies aangesteld om de eventuele gevolgen van het Marshall-plan op de Amerikaanse economie na te gaan en de grenzen van de mogelijkheden vast te stellen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
V. - Problemen aan Europese zijde.Talrijk en verscheiden zijn de problemen, die het aanbod van Marshall in Europa doet oprijzen. De Amerikaanse politiek verwekt namelijk zeer diverse gevoelens. Sterke ontevredenheid vanwege de U.S.S.R. die door het aanbod haar prestige en haar politieke belangen in het gedrang voelt komen. Een zekere bitterheid vanwege Engeland, dat - hoezeer ook op de Amerikaanse hulp gesteld - de tegenstrijdigheid der economische belangen van beide natiën en de eigen toenemende verzwakking pijnlijk ondervindt. Wantrouwen vanwege Frankrijk, waar machtige partijbelangen worden bedreigd en waar in verband met de herleving van de Duitse industrie, voor eigen veiligheid gevreesd wordt. Aarzeling vanwege de Scandinavische staten, waarvan de vriendschapsbetrekkingen met een grote nabuur op een harde proef worden gesteld. Onderlinge wedijver van Europese mogendheden, waarvan de ene de andere verdenkt de economie van het vasteland te zijne voordele te willen 'integreren'. Bijzonder ernstig zijn de technische problemen met politieke inslag. De grote moeilijkheid zal wel zijn het eeuwenoud particularisme en het nationalisme te doen wijken voor de eisen van een rationele coërdinatie van de economische bedrijvigheid. Reeds wordt een tolunie in overweging genomen, die gans West-Europa zou omvatten. Lofwaardig initiatief, dat de goedkeuring van Amerika tenvolle draagt. Benelux wijst de richting aan en dwingt algemene bewondering af. Het moeizame metselen van die eerste steen aan een nieuw Europees gebouw geeft echter een voorsmaak van de hindernissen, die met de constructie van het geheel gepaard gaan. Een gevaarlijk struikelblok op de weg naar Europa's economisch herstel is de kwestie van de Ruhr. Het meningsverschil van de geallieerde staten hieromtrent betreft zowel het productiepeil als de contrôle-modaliteiten en het exploitatiesysteem. Amerika wenst de productie van de Ruhr hoog op te drijven om de behoeften van Europa te dekken en stuit daarbij op Franse bezwaren. Het kant zich tegen het Engelse voorstel, dat aanstuurt op de nationalisatie der bedrijven in het Ruhrgebied. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 86]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
De einde Augustus 1947 te Londen gehouden drieledige Conferentie vermocht het meningsverschil niet grondig op te lossen: de kwestie zal het voorwerp uitmaken van de vierledige Conferentie, die voor November 1947 is voorzien. Niet zonder enige teleurstelling dringt het besef door, dat de V.S.A. voor het vestigen van 'hun' vrede neiging vertonen liever dan op machteloze geallieerden op renderende overwonnen staten te steunen. Het toekennen van een voorkeurregime voor de Rurh wordt door hen ernstig in overweging genomen. Dit alles laat de som van staatsmanskunst en -wijsheid vermoeden, die het Europees herstel opeist. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
VI. - Splitsing?Ondanks alles is de reactie van Europa t.a.v. het aanbod van Marshall sneller geweest dan verwacht werd. Tenvolle er van bewust dat het misdadig zou zijn de kans te laten ontglippen, die zich hier voordeed, stelden Bevin en Bidault zich dadelijk akkoord om in principe het aanbod te aanvaarden en om al de Europese natiën - behoudens, voorlopig, Spanje - uit te nodigen om mede te werken aan het opmaken van een plan voor de reconstructie van Europa, in functie van de gecoördineerde middelen en behoeften van alle deelnemende staten. Vijf weken na Marshall's rede, op 12 Juli 1947, vergaderden te Parijs de vertegenwoordigers van zestien regeringen. 'We expected them to jump six inches or so. But we never thought they would jump ten feet'. Aldus vertolkte de Washington Post de niet onaangename verrassing. Intussen had de Sovjet-Unie, reeds kordaat geweigerd haar steun te verlenen aan een plan, dat de 'souvereiniteit' der natiën in gevaar bracht - een beweegreden die Amerika deed glimlachen. De Oost-Europese staten hadden echter - zij het dan schoorvoetend - het voorbeeld van hun machtige nabuur te volgen. Ook Tsjecho-Slowakije en Finland trokken zich terug na een verklaring, die omtrent hun ware gevoelens geen twijfel liet bestaan. Dit was dan de 'katalyserende' uitwerking van het Marshall-plan. Europa viel uiteen in twee groepen. Het was de formele bevestiging van een reeds werkelijk bestaande toestand. Het beantwoordde tevens aan een zeer diep liggend onderscheid tussen Oost en West. Dit laatste werd herhaaldelijk door geschiedschrijvers - o.m. Jacques Pirenne, in België - in het licht gesteld. Wijd, diep en oud is de kloof die de liberaal-individualistische en vrijheidslievende maritieme natiën van het Westen van de meer collectivistisch georiënteerde staten van het Oosten scheidt. De afzijdigheid van Rusland word eerder als een gunstige factor voor de verwezenlijking van Marshall's inzichten beschouwd: de coöperatie van van dit land kon wel eens storend of verlammend gewerkt hebben. Nu is de taak op zichzelf lastig genoeg, maar de menigvuldige affiniteiten der Westerse mogendheden zijn van dien aard, dat zij onloochenbare zware | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 87]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
moeilijkheden helpen overwinnen. Daartegenover staat het feit, dat de actieve medewerking van de Oost Europese staten voor het economisch herstel van het vasteland zeer kostbaar is. Toch schijnt langs die kant niet alles verloren: het moge in zekere mate hen geruststellen, die in de verdeling van Europa in invloedsferen - zo ver is het nog niet, maar het begint er erg op te lijken - het begin zien van een evolutie waarvan de uitkomst een onvermijdelijke ramp is. In hetzelfde gedachtenverband zij hier opgemerkt, dat zelfs onder hen die alle heil verwachten van een verenigd Europa de mening voorkomt, dat de Sovjet Unie niet tot Europa behoort, dat een evenwichtig geconstitueerd Europa, waarvan Rusland wel deel zou uitmaken, b.v. op federale basis, ondenkbaar isGa naar voetnoot(1). De hoop dat, van economisch standpunt uit, samenwerking tussen Oost- en West-Europa mogelijk en waarschijnlijk blijft, blijkt uit positieve gegevens. De intensiteit van het handelsverkeer tussen beide groepen wordt geïllustreerd door volgende cijfers ontleend aan 'World Report' van 29 Juli 1947. Herkomst der goederen vóór de oorlog geïmporteerd door de 'satelliet-staten' van de U.S.S.R. (in%):
Deze traditionele betrekkingen worden thans voortgezet en zelfs ontwikkeld. In 1946 betrok Tsjecho-Slowakije 50% van zijn import uit het Westen, terwijl 62% van de export voor het Westen bestemd was. De buitenlandse handel van Finland wordt voor 70% - zowel bij de import als bij de export - met West-Europese staten gedreven. In 1945 vertegenwoordigde de buitenlandse handel van Polen met de U.S.S.R. 92% van het totaal: in 1946 slonk dit coefficiënt tot 63%Ga naar voetnoot(2). Het is waar, dat de Sovjet Unie zich een grote inspanning getroost oni de Russische sfeer industrieel onafhankelijk te maken van het Westen.Ga naar voetnoot(3) Met dit doel werden een reeks nieuwe handelsakkoorden met haar buurstaten afgesloten en wordt er gewerkt aan het oprichten van een 'machtig'. Donau-blok. Het kan alles tot spectaculaire successen leiden. Of het de economische problemen van het Oosten op korten termijn afdoende zal kunnen oplossen, valt te betwijfelen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 88]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
De onmiddellijke wens tot ontwikkeling der handelsbetrekkingen is, alleszins aan beide zijden zeer levendig. De mislukking der Anglo-Russische besprekingen is in dit opzicht een misleidend incident. De waarheid is, dat Rusland de hulp van het Westen dringend behoeft en dat het Westen, voornamelijk Engeland - ernstig ontstemd wegens het naar zijn mening, onvoldoende begrip bij de States voor hun noden ondervonden - en, Frankrijk - dat van zijn evenwichtspolitiek moeilijk afstand kan doen en een Duitse wederopleving vreest - even erg gesteld zijn op het onderhouden der betrekkingen met het Oosten. De belangen zijn hier blijkbaar parallel. De matige Britse Economist (19 Juli 1947) is formeel: 'The absence of all the East European nations from Paris means that they cannot share the potential advantage of greater dollar supplies or more economic pooling. It does not mean that they cannot share in and contribute to the enhanced European prosperity, which all hope will result from the conference'. Hoe zou Amerika dit aan Europa kunnen verwijten, waar het zelf renderende betrekkingen met de U.S.S.R. onderhoudt? 'Believe it or not, aldus een Sovjet-vertegenwoordiger in de States, American Big Business is our only remaining friend in the U.S.A.'. Alleen tijdens het eerste kwartaal 1947 werden voor 22.700.000 dollars Amerikaanse producten contant aan Rusland verkocht - buiten de 25.000.000 dollar in het raam der Leen- en Pachtovereenkomst. Volgens dit tempo zouden de U.S.A. in 1947 voor circa honderd millioen dollar aan de U.S.S.R. verkopen, tegen 53 millioen in de jaren 1936 tot 1940, en tegen 4 millioen in 1933Ga naar voetnoot(1). Terwijl aldus de splitsing van de wereld, en van Europa in het bijzonder, zich 'politiek' voltrekt, worden de materiële banden, die geen miskenning dulden, nauwer toegehaald. Is het dan werkelijk uitgesloten, dat de universele solidariteit, ook op het politiek en ideologisch plan wordt verwezenlijkt? | |||||||||||||||||||||||||||||||||
VII. - De grote kans.Europa is steeds het slachtoffer geweest van een inwendige tegenstrijdigheid: de behoefte aan eenheid en het ontbindend particularisme, dat tenslotte tot zijn ineenstorting geleid heeft. Wil het thans herrijzen, dan moet het allereerst zijn economische krachten verenigen. De pogingen in dien zin door Europese staten vroeger ondernomen zijn mislukt. Thans steekt Amerika de reddende hand uit. Niet alleen biedt het de onmiddellijke noodzakelijke stoffelijke hulp aan, het opent ook de weg naar de organisatie van een rationele leefbare, aan de huidige noden aangepaste economie. Indien het antwoord van Europa van dezelfde verlichte grootmoedigheid en solidariteit blijk geeft, als het aanbod van Amerika, dan kan de loop van de geschiedenis een onverwachte wending nemen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 89]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
De zestien landen, die hun medewerking aan het plan hebben toegezegd, tellen samen 212 millioen inwoners, waaronder de best geschoolde krachten van het vasteland. De overzeese gebieden die ze controleren, met een bevolking van 237 millioen zielen (Indië niet inbegrepen), zijn rijk aan allerhande hulpbronnen. Afzonderlijk zijn ze tot een tweede-rangs-positie veroordeeld. Verenigd en met Amerikaanse hulp doch door eigen inspanning hersteld, vormen zij een macht, waarmee nog te rekenen valt. Europa hoeft geen object van wereldpolitiek te blijven noch de eventuele prooi van de tegenstrever te worden. Het kan opnieuw zijn invloed doen gelden ten dienste van een beschaving, die het zelf aan de mensheid schonk. Deze invloed wordt van Europa verwacht. Meer dan aan materiële hulp heeft de geschonden wereld behoefte aan richtlijnen om zijn diep geschokt maatschappelijk stelsel in evenwicht te brengen, en die kan Europa - beter wellicht dan welke macht ook - verschaffen. Ziehier hoe een Amerikaan van Fransen bloede, Albert GUERARD, professor aan de Stanford-Universiteit, deze verwachting uitdrukt: 'Organisez l'Europe: nous nous inclinerons devant votre volonté, si vous la proclamez d'une manière haute et ferme. Vous nous permettrez ainsi de nous retirer de vos affaires, ce qui est notre plus vif désir. Entre notre democratie capitaliste et le communisme russe, vous établirez une grande république à la fois libérale et socialiste, l'amie des Sovjets et de la nôtre. Désunie, l'Europe sera un kernel danger pour elle-même et pour tous. Unissez-vous, et vous sauverez le monde.'Ga naar voetnoot(1) Het is de gedachte van de verzoening der tegenstrijdige leerstelsels en maatschappelijke organisatievormen. Dat Europa zich bewust is van zijn morele verantwoordelijkheid - zoals Amerika zijn materiële verantwoordelijkheid beseft (zonder daarom het geestelijk element uit de sluiten), - blijkt overvloedig uit de jongste uitingen van de Europese gedachte. Schreef de Engelse historicus E.H. Carr niet, dat Europa moet streven naar een eigen constructieve synthese tussen politieke en economische democratie, tussen geestelijke vrijheid en totalitaire dwang?Ga naar voetnoot(2) Dezelfde mening vindt men terug bij L. DUMONT-WILDEN: 'L'Europe qui s'est refusée à la conception de l'état totalitaire selon la formule hitlérienne, n'acceptera pas davantage la formule du communisme soviétique qui de plus en plus paraît spécifiquement russe, ni même la standarisation américaine. Elle répugnera toujours au mirage de la société animale, à la parfaite et définitive “fourmilière”. Elle conçoit un compromis entre l'individualisme dissolvant de la société libérale parvenue à son terme et l'ordre rigide du socialisme intégral. Il s'agit de trouver la formule.' Barbara WARD, onder-bestuurster van 'The Economist' komt tot een gelijksoortig besluitGa naar voetnoot(3): Het komt er op aan een nieuwe vorm van sociaal-democratie te vinden, die de Amerikaanse en Russische systemen | |||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 90]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||
noodzakelijk zal beïnvloeden. Beide systemen zouden ongetwijfeld evolueren, indien Europa een concreet voorbeeld in dit opzicht zou stellen.
***
Als een hoopvolle regenboog na zware storm rees herhaaldelijk aan de politieke horizon de verwachting, dat de XXe eeuw eindelijk iets anders en iets beters brengen zou dan een nieuw - uiteraard stabiel - machtsevenwicht, met name een orde, waar algemeen geldende rechtsnormen in de plaats zouden treden van de wet van de sterkste, en waarin harmonische samenwerking de tweedracht en het wantrouwen van voorheen zou vervangen. Eens in 1918; opnieuw in 1945. De hoop leefde niet langer dan een regenboog leeft; ze verzwond even snel als ze daagde. De verklaring is eenvoudig: indien het waar is, dat de vrede in de geesten en in de harten der mensen moet groeien, het is niet minder waar, dat ze niet in het zuiver abstracte wordt gevestigd. Wordt de materiële hulp door Marshall aangeboden als springplank gebezigd voor het verwezenlijken van een concrete, evenwichtige, menselijke orde, die Amerika zelf zo zeer wenst, dan kan de strijd, die thans om Europa ontketend is, door Europa zelf gewonnen worden. Dan kan ook de ramp worden voorkomen die de wereld tegemoet snelt. |
|