De Stijl 1 1917-1920

Aesthetische beschouwingen. II. (Bij bijlage VI).
Door V. Huszar.

De meeste geschriften over kunst zijn vervaardigd door menschen, die geen kunstenaar zijn, vandaar al die valsche begrippen en beoordeelingen.
DELACROIX.

In de natuur (als tegenstelling tot artefact) bemerken wij, dat daar alles in organische, onverstoorbare orde bijeen is. Dit noemt men natuurorde.

Boom, gras. koe of schaap, zonder de organische functies (= leven) gezien zijn dingen, die men ook photografeeren kan.

Zoo ook met dit schilderwerk; kijkt men alleen naar de deelen, zonder meer, zoo ziet men: vlakjes op één vlak. Wil men hierin een organische orde zien, zoo moet dit in plaats van een natuurlijke een geestelijk-aesthetische zijn.

Het eerste wat de beschouwer opmerkt is: ‘dit is geen beeldende kunst meer, dit zijn maar losse vlakjes en - dit kan ieder even goed doen.’

Als een van hen, die zoo spreken, ook zoo iets maken kan, dan zullen wij dat in dit tijdschrift laten reproduceeren en vergelijken of het dezelfde beteekenis heeft. Als men beweert, dat dit werk met beeldende kunst niets te maken heeft, zoo moet eerst nog uitgemaakt worden of het beeldende en de kunst hier te vinden zijn. Is men gewend de beeldende kunst te bekijken uit 't oogpunt van individueele interpretaties van stemmingen welke zich manifesteeren in gevoelige lijnen, dan is deze uitdrukkingswijze hier niet aanwezig. De lijnen (hier snijdingsgrenzen der vlakken) zijn z.g. ongevoelig, want een gevoelige lijn, zooals wij in bovenbedoelde kunstwerken kunnen vinden, is bewegelijk; sterk of minder sterk, dit hangt van de maat der ontroering af. Door de ontroering gaat als reflexbeweging de hand de lijn neerschrijven. Dat proces is in dit werk niet te zien.

Over de kleuren kunnen wij geen zuiver begrip formuleeren, want in de grijs-wit-reproductie zijn deze niet zichtbaar. Men kan wel spreken over ‘kleuren’, ook al is de reproductie grijs-wit bij tonalistisch werk.

Ik ken het origineel van dit werk niet. Weet ook niet welk motief Mondriaan hiervoor als uitgangspunt genomen heeft. Ik sta tegenover dit werk zooals de lezer er tegenover staat.

[p. 50]

Wij zien dus op een wit fond vlakken. De fond werkt hier niet als een visueele diepte zooals men vroeger hieronder verstond, maar als verdeeld vlak, welke deelen ook beeldend met de andere losse vlakken meewerken. Dus de z.g.n. fond kan niet beschouwd worden als één witte achtergrond met daarop iets geschilderd, maar als door en in elkâar werken van alle vlakken waaruit 't geheel bestaat. De vlakken zijn in hoofdzaak los van elkander of min of meer dicht bij elkâar. Deze afstandbepaling, want de schilder heeft ze zóó bepaald, zal bij willekeurig neerzetten, de vlakken ordeloos en zonder verband met de fond doen zijn. Daarentegen wordt bij gelijkmatige verdeeling het werk ornamentaal, het sluit dan aan bij iets anders, kan niet als op zichzelf staand werk beschouwd worden, m.a.w. het mist het zelfstandig-beeldende. Ornamentale kunst heeft ook hare waarde. mits zij niet individueel wordt. Het resultaat dáárvan is te zien in de tegenwoordig heerschende versieringszucht. In 't werk van Piet Mondriaan. zien wij dus den afstand of de bepaalde ruimte, in harmonisch verband met de vlakken. Elke grootere ruimte houdt verband met een andere grootere; een kleinere met een andere kleinere; kleine met groote en omgekeerd. De kleine vlakken eveneens onderling en in verband met de grootere en vlakken en ruimten onderling. Dit heet in de moderne kunst maatverhouding op het vlak. Deze werkwijze is dus eene andere dan die welke met gevoelige lijnen een vlak wil beheerschen. Hier is de hand een machinaal werktuig geworden, dat absoluut gehoorzaamt aan den geest, welke de vlakken op de juiste plaats dirigeert.

Dit is de kracht en tevens de toekomstige werkwijze der nieuwe beeldende kunstuitingen. Ik noem dit een kracht, omdat de ontroerende (tijdelijke) elementen hieruit zijn verbannen; de geest beeldt zich uitsluitend door verhoudingen. De verhouding is hier zeer eenvoudig en meest algemeen: rechthoekig. Vandaar dat Mondriaan de ‘beelding van enkel verhouding’ de meest essentieele noemt. (Zie zijn artikel in het le nummer van ‘De Stijl’). 't Is merkwaardig, dat men zoo'n eenvoudig middel, zoo'n kracht en rust met variatie bereikt is. Denken wij aan vele andere werken, die vóór ons en in onzen tijd geproduceerd werden en worden met alle mogelijke ingewikkelde, onklare en geraffineerde middelen, zoo moeten wij hier de innerlijke kracht, eenvoud en zuiverheid bewonderen. Ik weet wel dat de meesten hierom zullen lachen of spotten, maar dat zijn zij wier geest vertroebeld is door alle mogelijke onzuiverheden, waardoor zij ongeschikt zijn deze eenvoudige werkwijze te waardeeren.

Dit wordt in de hand gewerkt door de dilettantschrijvers over de moderne kunst, die zich verbeelden er meer van te weten dan de vakman zelf, wat nog verergerd wordt door alles in een individueel systeem te stoppen ten koste van de kunstwerken. Dit gaat door onder de naam ‘critiek’ en ‘critische wetenschap’.

Is het ten slotte niet de zuiverste manier van zich te uiten door schilderkunst, om zooals hier op het vlak met lijn en kleur vlak te blijven in zijn schepping? Want is dit iets anders dan scheppen? Zooals in de natuur door, voor ons onverklaarbare elementen telkens nieuwe wezens geschapen worden, zoo zijn hier óp een vlak uit het wezen van het rechthoekige vlak nieuwe vlakken geschapen. En het element dat wij ‘geest’ noemen is even onverklaarbaar als het natuurelement.

[p. 51]

BIJLAGE VI VAN ‘DE STIJL’ EERSTE JAAARGANG No. 3.
SCHILDERIJ (1917) PIET MONDRIAAN.

[p. 52]

BIJLAGE VII VAN ‘DE STIJL’ EERSTE JAARGANG No. 3. STILLEVENKOMPOSITIE (HAMER EN ZAAG) VILMOS HUSZAR.

[p. 53]

De overeenkomst met het moderne streven in architectuur, welke nog niet zoo ver gekomen is, is zeer sterk. Daarom en ook om zijn algemeenen en universeelen inhoud, (in tegenstelling met den (individueelen, die stemmingskunst voortbracht) is dit zuiver uitgesproken, moderne, monumentale beeldende kunst.