De Stem. Jaargang 20

[p. 684]

Uit zelfbehoud
door A. Roland Holst

1. De schoonheid en het mooie of leelijke

Menschen, die het zich, uit voorkeur voor alles wat zij als van het volk en dus als ‘echt’ beschouwen, hebben aangewend, plat te praten, zijn onechter dan menschen, die geaffecteerd praten en doen, en die trachten naar wat tenminste in een verlengde van hun aard ligt. En wat de estheet van vroeger, die modieus was in het mooie, maakte, was minder onecht dan veel wat er later, toen het leelijke in de mode kwam, geteekend werd en geschilderd door wie evenzeer estheten waren, al waren zij dan op hun hoofd gaan staan om het niet meer te lijken.

In het huis waar de schoonheid niet meer ongevraagd in en uit loopt, zal eerst het mooie in de mode komen, en later - door verveling of door een laffe nasmaak - het leelijke, en beide ontstaan uit een verkeerd heimwee naar haar, die niet mooi was en niet leelijk, maar onweerstaanbaar, en die alleen binnenkomt bij wie leeft in het heimwee naar de ontembare ziel en naar de heldere of duistere zielskrachten. Zij vervult dat heimwee, want zij maakt de ziel waarneembaar voor de twee zintuigen van het lichaam, die de ziel het meest eigen zijn en waardoor haar waarneembaarheid bestendigd kan worden - voor oog en oor.

2. Schoonheid, bedwelming en vervoering

Namaak is dikwijls niet alleen maar namaak, en de estheet van het mooie, en ook de estheet van het leelijke, is niet zelden, al is hij 't dan niet meer rechtstreeks, tevens nog wel een werkelijk kunstenaar.

Onlangs herlas ik Wilde's gedicht ‘The Sphinx’ in de uit-

[p. 685]

gave door Ricketts verlucht, en werd door de eentonig bezwerende en oproepende stem van vele strophen zoo onweerstaanbaar als net ware weer terugbedwelmd binnen de kamer waar ik in mijn jeugd diezelfde bladzijden las tot ik hen - met mijn slecht geheugen - uit het hoofd kende, dat ik wel bevestigd moest worden in mijn herinnerde overtuiging, hier te maken te hebben met een gedicht, waarin de schoonheid herhaaldelijk ingrijpt en dan in levenden lijve aanwezig is.

De estheet van het mooie had, was hij maar levend en begaafd genoeg, tenminste dit voor op den estheet van het leelijke, dat zijn heimwee naar de schoonheid uit de eerste hand was, terwijl in den estheet van het leelijke datzelfde heimwee, geringeloord door zijn ergernis over het mooie, thans zich, naar zijn doel onderweg, af laat leiden, agressief wordt, en verzeild raakt in een laag van het bewustzijn, waar de ziel het aflegt tegen de zoogenaamde harde feiten en waar enkel nog het tweede- en derderangsche aan bod kan komen. In den estheet van het mooie was dat heimwee nog uitsluitend een zich bedwelmen aan de herinnering der schoonheid, en de bedwelmde zweeft - is hij maar levend genoeg - vanzelf over naar het domein van het bewustzijn, dat aan den slaap grenst en waar hij, omdat de tijd er geen rol meer speelt, ontmoetingen kan hebben met de vervoerden der schoonheid van weleer. Er zijn korte tijden - en Wilde was van zulk een tijd -, waarin het enkel nog de bedwelming gegeven is, een verleden vervoering weer van aangezicht tot aangezicht te ontmoeten in een gebied waar ook de bedwelmde, het mooie te boven gekomen, als een volwaardige met de schoonheid om kan gaan.

De tijd, in het grensgebied waarvan wij zijn aangeland, is een andere, en een, waarin de bedwelming afneemt. Want nu is er een vervoering ophanden, maar die van de verschrikking is, omdat de schoonheid, ongeduldig en thans in wrekende gedaante, reeds vlak achter onze steden in een baaierd, die haar voor haast allen nog onzichtbaar doet zijn, met driftige schreden af en aan gaat, wachtend op het teeken van de vergelding der ziel.

[p. 686]

3. De beschikbaarheid der estheten

Inzoover nu, evenzeer als dertig of vijftig jaren geleden, vrijwel elk kunstenaar, eerder dan iets mooi te vinden omdat hij ervan houdt, nog van iets houdt omdat hij het mooi vindt, zijn alle kunstenaars, of dichters, nog altijd min of meer estheten, ook al verbeelden zij zich het niet meer te zijn omdat zij het leelijke mooi zijn gaan vinden. Toch zijn er onder hen nog altijd niet weinigen, die - hoezeer dan ook estheet - tevens werkelijk kunstenaar zijn, en zij zijn dat sterker en werkelijker naarmate het in het instrument, in elk kunstenaar als eerste wezensfunctie voorhanden, van ouder makelij is en beter onderhouden. In den kunstenaar, die tegelijk een estheet van het leelijke is, dat hij dan bij voorkeur het ‘echte’ noemt, laat de makelij van het instrument niet zelden te wenschen, en het onderhoud verwaarloost hij, om der wille van het leelijke, veelal uit beginsel.

Daarom zal, ontketent zich eenmaal de ophanden vergelding der zielskrachten over de wereld, de komende schoonheid, ook in de gedaante der verschrikking, en zelfs als zij barbaarsch zou zijn, vanzelf eerder varen in den kunstenaar of dichter, die, voorzoover hij estheet is, estheet is van het mooie, want hij is, mits hij als wezen en persoonlijkheid maar sterk genoeg bleef, als beter instrument, beschikbaarder. Alle schijn ten spijt, behield hij het oude verband met haar - die, van geen tijd zijnde, haar tijd kiest - in toegewijder eenvoud dan hij, die karakter vereerend ten koste van wezen en persoonlijkheid, het echte zocht in het leelijke, en in een laag van het bewustzijn terecht kwam waar al sinds meer dan een eeuw de zielskrachten worden omgezet in energie.

Ook al is zulk een door wezen en persoonlijkheid meer beschikbare estheet voor haar maar een minnaar bij tijdelijk gebrek aan beter, hij zal, dat wetende, er zich niet minder onvoorwaardelijk beschikbaar om stellen, al moet hij de snaren van zijn instrument er aan wagen. Want haar omarming was van ouds het genot dat verteert, en ook als het vernielt is het genot, en waren de dichters niet altijd van hen, die - op welk plan dan ook - roekeloos en onverzaadbaar op het genieten uit zijn?

Maart 1940