De Stem. Jaargang 19

[p. 1014]

Rusland's opdringen naar het westen
Door Dr. M. van Blankenstein

De kaart van Europa heeft in de laatste maand een grondige verandering ondergaan. De inval der Duitschers in Polen is daarvan de oorzaak. Die verandering zie ik echter niet in de bezetting van het grootste gedeelte der Poolsche republiek door de Duitschers. Wij weten niet of dat een blijvende wijziging is van de politieke indeeling van Europa, dan wel een toestand van voorbijgaanden aard. België, Servië en het overgroote deel van Roemenië zijn in den vorigen oorlog op deze wijze bezet geweest. De onafhankelijkheid dezer landen heeft er op den duur niet onder geleden. Twee vredesverdragen hadden Duitschland de voogdij over Roemenië, Polen en de Baltische landen verzekerd, vóór de oorlog in het Westen ten einde was. Te Brest Litowsk moesten de Russen, en te Boekarest de Roemenen zich aan door de Duitschers gedicteerde vredesvoorwaarden onderwerpen. De eindbeslissing echter zou in het Westen vallen. En deze deed de voordeelen, welke Duitschland in Oost Europa meende behaald te hebben, geheel te niet. Het groote spel is nu zeker begonnen; de roulette draait. Winst en verlies zullen niet kunnen worden bepaald, voor zij te langen leste tot stilstand gekomen is. De speler, die nu reeds zijn winst gaat besommen, is een dwaas. Berlijn geeft blijk dat te beseffen. Redevoeringen van Goering en Hitler leeren ons, dat de Duitschers liefst het behaalde voordeel door de tegenspelers bevestigd zouden willen zien, ook al moesten zij een gedeelte daarvan opofferen. Duitschland wenscht den vrede, om niet wederom in het Westen en op de wereldzeeën te verliezen, wat het met zijn snellen veldtocht in Polen gewonnen heeft. Het zegt nog bereid te zijn, zich bescheiden te toonen in zijn eischen. Het wil dezen keer niet, of nog niet, het onderste uit de kan. Hitler en de zijnen moeten beseffen, dat hun aanbiedingen geen gehoor zullen vinden. Wanneer het mach-

[p. 1015]

tige mechanisme van het Britsche Rijk eenmaal in beweging is gezet, komt het niet tot stilstand voor het doel bereikt of het zelf vernield is. Dit lichaam is te groot, te log, te elementair voor snelle en soepele manoeuvres. Moeizaam komt het op gang; maar is het op gang, dan is het onderweg niet te stuiten. Welk een voorbereiding, geestelijk en materieel, is er noodig geweest om het mobiel te maken! De dominions, die zoo vaak na den oorlog van 1914-1918 verklaard hadden, nooit meer in Europa voor Engeland te zullen vechten, bieden hulpexpedities aan. De Indische nationalisten hebben bij congresbesluit aangekondigd, de Britsche overheerschers niet te zullen lastig vallen, zoolang dezen met de autoritaire staten in een strijd gewikkeld zouden zijn. Aanbiedingen van steun stroomen Engeland toe, uit de hindoeïstische en uit de mohammedaansche wereld. De negers in de Engelsche bezittingen toonen zich vol ijverige aanhankelijkheid. Het Engelsche volk zelf is vervuld van een gelijkgezindheid, die in 1914 volstrekt niet bestond. Geen stem verheft zich tegen den oorlog, terwijl 25 jaar geleden vele stemmen van groot gezag protesteerden, en staatslieden van hoog aanzien, om de deelneming aan den strijd, de regeering verlieten.

De oorlog zal dus voortgang vinden. Frankrijk schijnt even vastbesloten, en is ook veel eensgezinder, dan in 1914. Een zoo schrijnende gebeurtenis - schande des lands - als de moord op Jaurès is nu niet denkbaar. Maar zelfs als Frankrijk wankelen zou, had het toch niet de macht en de mogelijkheid, Engeland los te laten. Dit tweetal is zich bewust, te vechten voor zijn positie in de wereld, misschien zelfs voor zijn nationale vrijheid. Het heeft zich op den strijd voorbereid met een inspanning, die niet al te lang mocht voortduren. Engeland en Frankrijk strijden, niet enkel om toekomstige gevaren af te wenden, maar ook om zich te bevrijden van een druk, waaronder zij reeds lang gebukt gingen. Er is geen andere uitweg voor hen dan een omverwerping van het regime van Hitler. Want met Hitler en de zijnen is geen schikking te treffen, omdat hun woord, naar de overtuiging van hun tegenstanders, geen waarde meer bezit. De mogelijkheden van de kwade trouw zijn uitgeput; geloof in de goede trouw van Berlijn kan niet meer bestaan. Daarom reeds is nu geen kans meer op een vergelijk. Als Hitler en

[p. 1016]

Goering daarop blijven aandringen, dan wekt dit een schijn van zwakte. De staatsman met eenig uithoudingsvermogen zal niet meer - hoe bedekt ook - van vrede spreken, zoodra hij weet dan zijn woord geen weerklank vindt. Hitler en Goering hebben het zeer bedekt gedaan. Maar juist deze vorm verried, dat zij er niet van konden zwijgen. Polen blijft inzet in een spel en kan nog niet als winst worden erkend. Duitschland moet ervoor doorvechten, en het zal dit doen met een verwoedheid, die de wereld nog in ontzetting brengen kan, en die Engeland zeker zware slagen zal toebrengen. De Engelschman echter zal daardoor niet ontmoedigd raken. Daarvoor denkt hij te traditioneel. Half versuft door slagen beseft hij nog, dat het zoo in orde is; dat hij volgens zijn geschiedenis het recht heeft om iedere ronde te verliezen, daar de laatste en beslissende toch voor hem is voorbehouden. Lieden met een zóó taai geloof, en met de hulpbronnen om dat geloof te voeden, zijn niet uit het veld te slaan.

Neen, het lot van Polen is nog niet beslist.

En toch heeft de inval der Duitschers in Polen in de kaart van Europa reeds een groote verandering gebracht, de grootste misschien die op dit oogenblik denkbaar was. Rusland met zijn bolsjewisme is er door in beweging gekomen naar het Westen. Het heeft niet verzuimd de geboden gelegenheid aan te grijpen, en het grootste gedeelte van Polen bezet. Het is niet in oorlog met het Westen, en het Westen zal zich wel wachten Rusland om deze daad den oorlog te verklaren. Rusland moet heel groote mogelijkheden hebben gezien, toen het tot zijn verdrag van non-agressie met Duitschland besloot. Want het nationaal-socialistische Duitschland is zijn gevaarlijkste vijand, en een overwinning van Duitschland in het Westen zou de Russische heerschappij in de Oekraïene en het gezag van het bosjewieksch regime te Moskou tot onzekere aangelegenheden maken. En desniettemin waagde Moskou het er op. Rusland, dat Tsjechoslowakije had willen terzijde staan, dat zich om het lot van zijn ouden vijand Polen zeer bekommerd heeft, dat een verdrag van wederzijdschen bijstand tegen Duitschland met het verre en vreemde Frankrijk had gesloten, dat zelf blijk gegeven had met Londen en Parijs over een defensief verbond tegen Duitsch-

[p. 1017]

land en Italië te willen onderhandelen, dat zelfde Rusland toonde zich nu bereid den aanslag der Duitschers op Polen te steunen. Het kon zich weldra bewust zijn, zelf van de westelijke mogendheden niets te vreezen te hebben. Desniettemin staakte het zijn strijd met de Japanners in het Verre Oosten. Het zond een nieuwen ambassadeur naar Tokio, terwijl het in den laatsten tijd gemeend had, daar met een derde rangs diplomatieke vertegenwoordiging te kunnen volstaan. Het gaf zijn plannen in het Verre Oosten niet op. Die zijn niet minder belangrijk dan Rusland's plannen in het Westen. Er is nog geen enkel teeken, dat Moskou de regeering van Tsjiang Kai-sjek zou hebben losgelaten. En dat zou de eerste voorwaarde zijn voor een werkelijke verzoening met de Japanners. Rusland wilde enkel zijn rug tijdelijk vrij hebben, nu het zijn gelaat naar het Westen wendde, waar zoo heel veel van zijn martiale en conspiratorische krachten zou worden gevergd. Het was duidelijk: Rusland zag een groote taak voor zich. Wij beginnen, op het oogenblik waarop ik dit schrijf, teekenen te zien die een denkbeeld geven van den omvang van die taak. Het is reeds tijd voor Berlijn, om te huiveren voor het ontketende gevaar. Ook ons kan het niet onverschillig laten.

Het blijkt: Voor hetgeen onmiddellijk reeds een omkoopen van Rusland leek, hebben de Duitschers een ontzaglijken prijs betaald. Van het standpunt beschouwd van een oorlogvoerende, die met voordeelen op korten termijn genoegen moet nemen, kan het ernaar uitzien of Engeland en Frankrijk goede redenen hebben zich te verheugen; of Rusland feitelijk toch als hun bondgenoot optreedt, zoo afdoende als zij niet hebben kunnen verwachten toen zij te Moskou over militaire samenwerking onderhandelden. Een blik op de kaart echter moet hen ertoe brengen, slechts met diepe bekommering voor de toekomst zich bij het gebeurde neer te leggen. Zij hebben zelf lang geaarzeld, voor zij ertoe overgingen met Moskou over een samenwerking tegen Duitschland te beraadslagen. Moskou is zoo gevaarlijk! Maar zij hoopten, den oorlog daardoor onmogelijk te maken. En dan waren de gevaren, die men van een Russische deelneming aan de zaken van Europa vreesde, van zelf niet te duchten. Duitschland moest bedwongen worden; daarvoor was Rus-

[p. 1018]

land onmisbaar geworden. De bedwinging zelf echter, zonder oorlog, zou Rusland verhinderen gevaarlijk te worden. Rusland heeft een anderen weg tot het zelfde doel gekozen, waartoe de Duitschers het de gelegenheid boden. Rusland had belang bij het onschadelijk maken van Duitschland, maar het had geen belang bij het vermijden van een oorlog. Moskou's groote ideologische kans vormde juist deze oorlog. Het hield dus Frankrijk en Engeland aan de praat, om de Duitschers toegankelijker te maken voor zijn voorwaarden. En daarop sloot het de overeenkomst met Duitschland op de condities, welke het, dank zij dit dubbele spel, aan Duitschland had kunnen stellen. Het had nu de zekerheid, dat de oorlog, waarvan het zoo groote verwachtingen heeft, zou uitbreken. En het had genoeg zelfvertrouwen om erop te rekenen, dat het ook de rest van zijn plan zonder noodlottige fouten zou kunnen uitvoeren. Niet Duitschland, maar Rusland zelf zou de overwinnaar zijn.

Wat bewoog de Duitschers om in de kaart van de Russen te spelen? Zeker, een aansluiting van Rusland bij het vredesfront zou dit front groote onaantastbaarheid gegeven hebben. Duitschland had van zijn plannen met Polen moeten afzien. Maar verder liep het geen gevaar. Zelfs zijn positie in het oude Tsjechoslowakije zou er niet door verzwakt worden. Het vredesfront had dan de verdedigende kracht van een vestinglinie gekregen. Maar men kan vestingwerken niet op wielen zetten en als strijdwagens gebruiken. Men kan er niet mee aanvallen. Dat had ook niemand met het vredesfront gekund. Duitschland had geen aanval ervan te vreezen. Het had zich alleen naar buiten rustig moeten houden tot de vreemde eenheid weer uit elkaar viel, en intusschen kunnen probeeren wat het op vreedzame wijze bereiken kon.

Hitler heeft blijkbaar geen tijd gehad voor een vreedzame politiek. Slag moest op slag blijven volgen, met een beperking voor de lengte en strekking van iederen slag. Polen was nu onmiddellijk aan de beurt. De binnenlandsche toestand, die Hitler, als echte volkstribuun, zoo merkwaardig instinctief doorgrondt, veroorloofde geen geduldig beleid. Het vredesfront moest voorkomen worden, Rusland moest worden afgekocht. Het spel was door scherpzinnige dilettanten, die den blik van den waren staatsman, en de voorliefde van

[p. 1019]

den staatsman voor het eenvoudige missen, heel erg diep doordacht. Na den slag in Polen zou men Frankrijk en Engeland, met Italië als bemiddelaar, een voor hen aannemelijken, en zoo noodig aanlokkelijken vrede aanbieden. Al te veel was hun zeker toch niet aan Polen gelegen. Rusland had zich naar het Westen laten lokken en daarmede de westelijke mogendheden gealarmeerd. Zij zouden later Duitschland niet lastig vallen als dit zich richtte tegen het Russische gevaar. Dan lag de weg open voor de verwezenlijking van het groote, in Mein Kampf ontwikkelde program. Vestiging van Duitschers op Russischen grond onder Duitsche vlag, de beschikking over onmetelijken ‘Lebensraum’, werd dan een onmiddellijke mogelijkheid. De wereldheerschappij lag binnen Hitler's bereik.

Rusland moest met Poolsch gebied in de val gelokt worden, Polen had Berlijn met het lokaas van Tesjen klein gekregen. Beck had de Duitschers voor dien prijs de verovering van Tsjechoslowakije mogelijk gemaakt. Nu benam de Duitsche heerschappij in Slowakije de Polen de kans, zich uit de greep van de Duitsche tang te bevrijden. In het groot kon dit systeem ook op Rusland worden toegepast. Dat Hitler dit hooge spel waagde, en niet liever het, voor hem niet positief gevaarlijke vredesfront aanvaardde, bewijst, dat hij niet kon wachten op den oorlog, zooals hij thans blijk geeft, niet kunnen wachten op den vrede.

Rusland had nauwelijks tijd, zijn rug in het Oosten vrij te maken. De verovering van Polen ging veel sneller in haar werk dan iemand verwacht had. De Duitschers zelf waren erdoor verrast. De verdediging der Polen toonde de wereld, dat hun gemeenschap haar ouden roep van verwarring nog niet onwaardig was geworden. Een weloverdacht plan van weerstand bleek niet te bestaan. De uitrusting van het leger was slecht, ondanks de schatten, die in vroeger jaren Frankrijk, en in den jongsten tijd Franschen en Engelschen samen, daarvoor beschikbaar hadden gesteld. Het hoofdkwartier wist niet waar de troepen waren en de troepen veelal niet waar het hoofdkwartier zich bevond. De persoonlijke dapperheid, die de Polen steeds had gekenmerkt, ontbrak ook nu niet. Tienduizenden zijn omgekomen in taaien maar

[p. 1020]

hopeloozen strijd. De Duitschers zelf wisten niet hoe zij het hadden, toen aanvallen van de Poolsche luchtvloot, die nog aan het einde van den strijd vele honderden vliegtuigen telde, uitbleven. In een paar weken was het pleit beslecht. De Russen moesten zich haasten, wilden zij niet te laat komen en alles bezet vinden door den Duitscher. Snel kwam de wapenstilstand met Japan tot stand, snel ook mobiliseerde Moskou een gedeelte van zijn reservisten. Juist op tijd nog voor zijn doeleinden rukte het Polen binnen. Het bleek nu: Terwijl Berlijn voorgaf, met Polen te willen onderhandelen, en zich beriep op de gematigheid van zijn eischen, er echter wel voor zorgende dat Warschau geen gelegenheid kreeg die eischen te aanvaarden, had het met Moskou reeds een regeling getroffen omtrent de verdeeling van het gebied, dat men nu in samenwerking zou gaan veroveren. De inval der Russen in den rug van de Poolsche verdediging maakte een einde aan hetgeen er van georganiseerd verzet in Polen was overgebleven.

Met groote verbazing nam de wereld kennis van de lijn, die bij de onderhandelingen getrokken was voor de voorloopige bezetting des lands. Rusland zou onmiddellijk het gebied der Poolsche Oekraïeners en Wit-Russen onder zijn gezag krijgen. Waar de Duitschers reeds in die streken waren doorgedrongen, trokken zij zich terug. Nu zag men hoe de Russen, gelijk hun ook bij overeenkomst was toegestaan, uitstroomden over het Oost-Poolsche gebied, de richting insloegen van de Hongaarsche en Slowaksche grenzen. Roemenië werd door de Russen geheel van het door de Duitschers bezette Polen afgesneden.

Duitschland had dus moeten dulden, dat er een Russische barrière werd gelegd tusschen hen zelf en het land, dat sedert de instorting van Tsjechoslowakije onder rechtstreekschen Duitschen druk had gestaan. Weinige West Europeanen hadden eraan getwijfeld dat Duitschland, na Polen onderworpen te hebben, Roemenië goedschiks of kwaadschiks nopen zou, zijn rijkdom aan graan en olie ter beschikking te stellen van de Duitsche oorlogvoering. De Roemenen hadden zich stil gehouden, maar waren zich zeer wel bewust geweest van het lot, waarvoor niemand hen zou kunnen beschermen. Rusland was hun vriend niet. Zij moesten vreezen dat Rusland

[p. 1021]

zich, voor zijn hulp aan Duitschland, met het Roemeensche Bessarabië zou laten betalen. Het is zeer wel mogelijk, zelfs waarschijnlijk, dat de Russen zich alsnog meester maken van dit gewest, dat hen tusschen 1878 en 1920 heeft toebehoord. Maar voorloopig hebben de Roemenen den troost, dat de Sowjetunie haar macht geschoven heeft tusschen hun staat en het dreigende Duitsche gevaar. Ondanks hetgeen zij van de Russen moeten duchten, konden de Roemenen de eerste dagen niet geloven in hun geluk.

Roemenië had voor de Duitschers niet slechts groote aanlokkelijkheid door zijn schatten, die Duitschland zelf mist of in onvoldoende mate bezit. Het was voor Duitschland ook de toegangspoort tot den Balkan. Viel het Roemenië aan, dan kon het Hongarije half dwingen en half overreden daaraan deel te nemen, door het Transsylvanië aan te bieden met zijn tendeele Madzjaarsche bevolking, waarop Hongarije aanspraak heeft gemaakt sedert het dit gewest heeft verloren; Bulgarije hoopte het tot een bondgenootschap te verleiden met het lokaas van de Dobroedzja. Duitschland zou zich wel wachten Zuid-Slavië rechtstreeks aan te vallen of onder dreigenden druk te plaatsen. Een dergelijke poging zou gevreesde tegenkrachten hebben ontketend. Ware echter het plan met Roemenië gelukt, dan zou voor Belgrado niets anders overgebleven zijn dan zich naar Duitschland's politieke en oeconomische wenschen te richten. Zelfs Turkije zag zich dan rechtstreeks door de Duitsche macht bedreigd.

Van al deze mogelijkheden heeft Duitschland zich laten afsnijden. In ieder geval heeft het ze afhankelijk gemaakt van de bereidheid van Rusland, de uitvoering te dulden of ertoe mede te werken. En heel Oost Europa beseft, dat Moskou zich deze positie niet heeft verworven, om er Hitler mede te dienen. Duitschland is nu verder, voor zijn heelen toevoer van levensmiddelen en grondstoffen uit Oost Europa, van Rusland afhankelijk. De Balkanstaten kunnen niet meer gedwongen worden, gelijk te voren, ieder handelsaccoord, dat Berlijn hun gelieft voor te leggen, te aanvaarden. Berlijn kan voortaan niet meer uit den Balkan verkrijgen dan het met geld of met koopwaar betalen kan. Nergens moet de vreugde over den oeconomischen kant van den nieuwen toestand grooter zijn dan in Italië, dat nu in

[p. 1022]

veel beter omstandigheden geraakt om zijn mededinger Duitschland, die gedreigd had het uit den Balkan te verdringen, daar te weerstaan. Voor niemand echter kan de vreugde over het gebeurde onvermengde vreugde zijn. Rusland kan den Balkan domineeren en spreekt reeds van panslavisme. En heel groote gevaren zijn met deze sterk vergroote macht der sowjets verbonden. Voor ons heele werelddeel.

Ik zeide reeds: De kaart van Europa is door het opdringen der Russen veranderd. Hitler had gelijk in zijn rede te Dantzig: Polen kan niet meer hersteld worden in den vorm, waarin het nu heeft bestaan, omdat niemand in staat zal zijn de Russen weg te krijgen uit het gebied, dat de Duitschers hen hebben laten bezetten. Duitschland kan in het Westen overwonnen worden, Rusland niet. Engeland noch Frankrijk zullen lust gevoelen, met Rusland strijd te beginnen, als dit zich niet zelf in den Europeeschen oorlog mengt. Rusland kan rechten doen gelden op het bezette gebied gelijk Duitschland eens erkend gekregen heeft ten opzichte van het land der Sudeten. Rusland is nu, waarschijnlijk definitief, zeer belangrijk naar het Westen opgedrongen. Het heeft de grens van Hongarije bereikt en zelfs het gebied der Slowakken. De Hongaren hebben, onder het bloedige regime van Bela Kun, een schrikkelijke vrees en afkeer voor het bolsjewisme opgedaan. Zij hebben terreur met terreur, en moord met moord gewroken. Zij zijn te meer op hun hoede gebleven voor invloeden uit de Sowjetunie, omdat hevige misstanden ten plattelande het Hongaarsche volk zeer gevoelig maken voor iedere extremistische agitatie. Gevaarlijk voor Duitschland zelf is de onmiddellijke aanraking tusschen Russen en Slowakken. Slechts een minderheid in het Slowaksche land is Duitsch-gezind; de groote menigte voelt zich onderdrukt en mishandeld, en zal gretig iedere gelegenheid aangrijpen tot verzet. De Russen zijn nu gekomen, niet enkel als communisten maar ook als Slavische broeders. Door het Slowaksche gebied kunnen zij contact vinden met de Tsjechen. Niet enkel in de Poolsche Oekraïene en Wit Rusland, maar ook in zuiver Poolsch gebied is onmiddellijk het sowjetrecht ingevoerd. Het bolsjewisme is doorgedrongen tot voor Warschau en tot aan de Duitsche grens.

[p. 1023]

Er is nog een ander gevaar, de Duitschers uitermate goed bekend uit 1918. Hun troepen zullen tegenover de Russische troepen liggen, in vriendschappelijke betrekking. Russische propaganda zal daar niet te keeren zijn. De Russen hoeven nationaal-socialistische agitatie niet te vreezen. Het infectiegevaar is groot voor de Duitschers. De propagandistische kracht, die de Russen ontwikkelen blijkt nu iederen dag en op iedere etappe die zij bereiken,

In een gunstige positie kan Moskou verder afwachten, hoe de dingen loopen in de gebieden, die nu deel uitmaken van het Derde Rijk. Zouden de omstandigheden van 1918 terugkeeren, of zou het regime in Duitschland tengevolge van de oorlogsomstandigheden ten val komen, dan is Rusland gereed om daar partij van te trekken. De oorlog, dat is ieder denkend mensch zich sedert 1919 bewust geweest, was de eenige groote kans, die de ideologie van Moskou nog geboden kon worden. Nu krijgt het die kans onder omstandigheden die strategisch, oeconomisch en politiek voordeeliger zijn dan Moskou ze ooit had kunnen hopen. Daaraan hebben de Duitschers hen geholpen.

Dat alles heeft Hitler over gehad voor de mogelijkheid, den oorlog tegen Polen te kunnen voeren. Men kan nu begrijpen waarom de Russen Londen en Parijs smadelijk gedupeerd, en met hun aartsvijand de overeenkomst gesloten hebben. Hitler heeft gefaald in hetgeen hij met de medewerking der Russen hoopte te bereiken. De snelle onderwerping van de Polen, hoe begeerlijk ook, was niet op zich zelf het hoofddoel; met die snelle actie moest worden bereikt, dat Engeland en Frankrijk, nu voor Polen toch niets meer te redden viel, tot den vrede bereid zouden zijn. De toenadering tot Rusland was het scherpste ingredient in de tactiek, die Hitler zenuwoorlog genoemd heeft. Het zou voor Duitschland onschadelijk gebleven zijn, of niet zeer schadelijk, als de opzet van Hitler werkelijk was geslaagd. Hoe konden hij en zijn raadgevers echter zóó naïef zijn, in dat slagen te gelooven! Hun gebrek aan kennis van de wereld, haar wegen en haar geschiedenis, en misschien ook de zelfsuggestie, waarin goede demagogen moeten leven, hebben hen blind gemaakt voor de grenzen van het voor hen mogelijke. Zij doen mij daarin aan hun voorganger Ludendorff denken. Ludendorff was een

[p. 1024]

voortreffelijk veldheer, onuitputtelijk in het bedenken van vernuftige methoden om den tegenstander te treffen. Hij was een meester op het strategische schaakbord. Een noodlottige fout echter kleefde hem aan. Hij rekende niet op een tegenspel van zijn vijand. Hij kon zich bezwaarlijk voorstellen, als hij zelf aanviel, dat van dien vijand andere maatregelen te duchten waren dan die hij hem opdwong. Dat is hem noodlottig geworden. Ook het huidige regime rekent niet op tegenspel. Het is door zijn bestrijders verwend. Dat wreekt zich nu.

Berlijn heeft met valsche beloften, met verdragen die niet bestemd waren om gehouden te worden, keer op keer de wereld kunnen dupeeren. Het heeft geloofd, dat die methode onuitputtelijk was, dat zij steeds weer kon worden toegepast. Tot na de onderwerping van Polen heeft het gemeend, altijd weer de dingen te kunnen wringen in den vorm, die het ze wenschte te geven. Te Moskou vond de intrige tegenintrige. Daar is een ideologisch imperialisme, dat in kracht voor Hitler's imperialisme niet onder doet. Moskou moge niet slimmer zijn dan Berlijn, het is ondoorzichtiger. Zoo is Hitler ertoe gekomen, het opdringen van het bolsjewisme op voor hem zelf gevaarlijke wijze te bevorderen.

Rusland is op marsch. En wij weten niet waar het tot stilstand komen zal. Veel hangt af van den tijd, die noodig is om het regime in Duitschland te breken, en van den toestand, waarin Europa zich daarna bevindt. Dat kunnen wij nu nog niet weten.

Het is in deze dagen een angstig afwachten, in vele opzichten.