De Stem. Jaargang 19

[p. 825]

Kabinetswisseling
Door E. Boekman

De politieke tribulatiën verbonden aan de vorming en verdwijning van het vijfde kabinet-Colijn zullen in een parlementaire geschiedenis van Nederland misschien eens vermelding vinden. Wie, buiten Kamerleden en krantenmannen, zou in staat zijn ze nu, na slechts luttel aantal weken, nog volledig en in goede volgorde te kunnen vermelden? Toch bezitten zij bijzondere beteekenis. Minder echter om het verdwijnen van dat kabinet-Colijn dan om het optreden van dit kabinet-De Geer.

Wie paradoxen vinden wil in de parlementaire gebeurtenissen van de laatste maanden, zal ze niet vergeefs behoeven te zoeken. Wie het doet, kan dan nog gerust afzien van wat uit ruimer oogpunt minder belangrijke onderdeelen van het verloop der kabinetscrises mogen heeten. Let hij bijvoorbeeld alleen op haar oplossing, dan moet hem reeds terstond treffen, dat de jongste crisis, ontstaan en bedoeld als voorbereiding tot parlementaire oplossing van een vorige, niet bracht wat het eene deel der initiatoren moest vreezen, het andere mocht hopen - en het resultaat niettemin toch beider wenschen bevredigt.

Het vijfde kabinet-Colijn is aan de vergetelheid prijsgegeven ten gevolge van de aanneming eener motie, voorgesteld door de roomsche fractie, de grootste in het Parlement. Wat zou, in normale verhoudingen, meer voor de hand hebben gelegen dan de aanwijzing door de Koningin van een vertegenwoordiger dier fractie en met name van den voorsteller der motie als kabinetsformateur? Hoezeer ook zou deze fractie dan niet hebben geprotesteerd, indien dit voor de hand liggende min of meer achteloos, in elk geval bewust, ware genegeerd en welke gevolgen zou zij niet gepoogd hebben daaraan te verbinden?

In normale verhoudingen...

[p. 826]

Wie durft thans over normale verhoudingen te spreken? Als een sombere schaduw hangt over elke gebeurtenis van binnenlandsche politiek de ernst der internationale situatie. Onmerkbaar voor wie niet met bewustheid staat in den tijd, beïnvloedt zij steeds en beheerscht zij vaak ons nationale leven. En aan dit nationale leven zelve knagen werkloosheid, overheidstekorten, afstand tusschen noodzakelijkheid en mogelijkheid te voorzien in een aantal sociale nooden, extremisme, geestelijke verwildering.

Thans werd niet een vertegenwoordiger der grootste fractie geroepen een kabinet te vormen en zelfs niet een vertegenwoordiger van de fractie welke op deze in grootte volgt. En toch voelt ieder, die niet door partijpolitieke hartstocht is bezield of slechts denken kan in formeel-parlementaire schema's, dat het zooals het thans is gegaan, beter is - nu wij niet leven in normale verhoudingen.

In de laatste jaren hebben zich onder den druk der bijzondere omstandigheden belangrijke verschuivingen voltrokken in de machtsverhouding tusschen parlement en regeering, waarvan thans nog niemand met zekerheid zeggen kan of hiervan niet veel zal blijven bestaan, ook in weder geheel veranderde verhoudingen. De druk dier omstandigheden is thans ook duidelijk merkbaar geworden in het verlaten van een gebruik, dat tot nu toe terecht als goed parlementair werd beschouwd en waarvan evenmin iemand meer weet of het ooit weder in zijn ouden, stringenten vorm zal worden hersteld.

Een roomsch-rood kabinet, genuanceerd met het rose der vrijzinnig-democraten, ware de werkelijk parlementaire oplossing van de jongste crisis geweest. Doch zij zou, ook incidenteel bezien, thans weinig aanbevelenswaardig zijn geweest. De tijd, wat ook zeggen wil de geest van het volk, is nog niet rijp voor haar. Roomsch noch rood zijn thans buiten den eigen kring zeer populair. Beide alleen in een kabinet vereenigd, zouden niet slechts anti-papistische gevoelens hebben versterkt, doch daarnevens een samengaan van reactie, conservatisme en extremisme hebben veroorzaakt. De werkelijk parlementaire oplossing zou de beweging tot oplossing van het parlement hebben bevorderd.

Voor twee jaren is de heer Colijn eenige treden afgedaald

[p. 827]

van het voetstuk van de nationale figuur om het niveau te bereiken van den formateur van een coalitiekabinet. Wat zes jaren geleden het begin had kunnen zijn van een nieuwe concentratie op ruimen grondslag, vond zijn einde in een nauwe coalitie van de oude formatie.

De economische moeilijkheden en de sociale nood hebben de coalitie thans doen uiteenvallen. Haar grondslag, welke sinds de pacificatie op het terrein van het lager onderwijs toch al reeds zwak was geworden, is onder die moeilijkheden en nood bezweken. Hier overheerschten de sociale inzichten de geestelijke. Niet door verschillen omtrent principieele rechtsche politiek is haar grondslag bezweken, doch door verschillen omtrent de oplossing van economische en sociale vraagstukken. Men behoeft waarlijk geen overtuigd aanhanger van de economische geschiedbeschouwing te zijn om in de incongruentie tusschen sociale omstandigheden en ideologische opvattingen de voornaamste, zoo niet de eenige oorzaak te zien van het roemloos einde der rechtsche coalitie. Toch wil hiermede niet de voorspelling gegeven zijn, dat tijdelijke herhaling van de vroegere coalitiepolitiek uitgesloten moet worden geacht. Wij staan voor het begin van een andere politieke constructie, welke nog allerminst vasten vorm bezit, al bevat zij groote mogelijkheden tot inaugureering van een nieuwe politieke periode, waarop niettemin tijdelijke onderbrekingen mogelijk zijn.

Dit alles betreft een politiek welke wij reeds kenden. Het zou echter op den duur kunnen blijken, dat de jongste wijzigingen in de politieke verhoudingen nog van veel grooter belang zijn met het oog op de elimineering der mogelijkheid van een coalitie, welke in ons land nog niet was geïntrodueerd en waarvoor wij nu naar alle waarschijnlijkheid gespaard zullen blijven: het volksfront.

Welke verschillen sinds 1913 tusschen de burgerlijke partijen mogen hebben bestaan, hierin bestond overeenstemming, dat de sociaal-democratie buiten de regeering moest worden gehouden. De coalitiepolitiek moge die overeenstemming hebben vergemakkelijkt, ook de partijen ter linkerzijde hebben haar gaarne aanvaard. Reeds uit een oogpunt van formeele democratie was het een abnormale toestand, dat een partij welke van bijna een kwart der bevolking het vertrouwen be-

[p. 828]

zit, buiten de regeering werd gehouden. Thans is de ban gebroken: het kabinet-De Geer is het eerste in onze geschiedenis, dat een einde maakt aan een onwaardigen toestand, waarin van alle West-Europeesche staten alleen Nederland nog verkeerde.

De opneming van sociaal-democraten in de regeering is van meer dan partij-politieke beteekenis. Wie de waarde van het deelen der regeeringsverantwoordelijkheid door vertegenwoordigers van een sociaal en politiek belangrijk deel van het Nederlandsche volk slechts ziet van het standpunt der partijpolitiek, hetzij pro of contra, blijft beneden de maat welke deze tijd eischt. Wie democraat is naar den geest en niet door bepaalde belangen onrechtvaardige en onbillijke verhoudingen bestendigd wil zien, moet het toejuichen, dat een partij welke tot nu toe in het landsbestuur enkel in de oppositie stond, de gelegenheid krijgt ook op positieve en rechtstreeksche wijze in dit bestuur haar deel te dragen.

De tijd was meer dan rijp voor het mededragen dier verantwoordelijkheid. Zou de tijd overrijp zijn geworden, hij zou het extremisme hebben opgeroepen, ook in den kring der Nederlandsche sociaal-democratie, die zich daarvan tot nu toe heeft weten vrij te houden. En daarmede zouden gevaren zijn ontstaan voor geheel het Nederlandsche politieke en cultureele leven. Want tegelijkertijd zou ook het extremisme van rechts, maar ook van links zijn bevorderd. Thans is aan een heilloos volksfront bij voorbaat den voornaamsten bondgenoot ontvallen.

Juist in deze tijden vol van internationale en nationale spanningen, is het de taak van een vooruitziende democratische leiding alle krachten in het volk die tot mederegeeren geschikt en bereid zijn, de mogelijkheid tot het dragen van verantwoordelijkheid te geven. Dat dit nu eindelijk in ons land is gebeurd - het tot in details nagaan van de oorzaken en de personen die hiertoe hebben medegewerkt, zij in dit korte bestek nagelaten en blijve bewaard voor den zoeker naar politieke paradoxen - geeft daarom uit algemeen oogpunt reden tot verheugenis.

De totstandkoming van het jongste kabinet-De Geer is een belangrijke gebeurtenis, of men het oog ook wendt naar het verleden of naar de toekomst. Slaagt het in zijn opzet, dan

[p. 829]

kan het tusschen verleden en toekomst van de Nederlandsche politiek een duidelijke scheiding beteekenen.

Zal het nieuwe kabinet perspectieven openen van versterking van de economische weerbaarheid van ons volk, in het bijzonder ten aanzien van de bestrijding der werkloosheid, naast zijn andere even belangrijke taak: handhaving van de nationale zelfstandigheid - en dat alles binnen het raam van zoo gezond mogelijke staatsfinanciën? Niemand kan op die vraag thans reeds het antwoord geven. Allerlei factoren, die op zijn bestaan en werken hun invloed zullen doen gelden, zijn daarvoor nog te onzeker.

Zal het kabinet, ruimer en nog moeilijker te beantwoorden vraag, iets kunnen verwerkelijken van de nieuwere economische inzichten, welke er leven niet alleen in de kringen van de socialistische, doch ook van de burgerlijke ministers?

Laat ons zelfs niet pogen een antwoord te construeeren, doch volstaan met te herinneren aan het wijze woord, dat Thorbecke schreef aan het einde van een rijk en grootsch politiek leven: ‘Het is waar, de politieke man wordt in en voor een bepaalden leeftijd geroepen, en iedere leeftijd is overgang naar een anderen; onze daden, de wetten die wij maken, de instellingen die wij stichten, zijn aan dien regel onderworpen. Doch wij kunnen, treffen wij het regte tijdstip, hervormers, niet omdat wij het willen, zijn, maar omdat hervorming noodzakelijk is; gedachten verwezenlijken, die verder brengen; ons doen kan den weg voor nieuwe krachten banen; misschien ons volk tot een hooger trap van ontwikkeling opvoeren. Voor zooveel dit na ons blijken mogt, is ons werken blijvend.’

Moge het nieuwe kabinet het rechte tijdstip treffen.

10 Augustus '39