De Stem. Jaargang 19

[p. 618]

De revolutie van Modeste Petrowitsch
Gedachten bij den honderdsten terugkeer van Moussorgsky's geboortedag (16 Maart 1839).
Door Van Oldenburg Ermke

Wederom wil ik u spreken over Modeste Petrowitsch Moussorgsky, den Russischen componist, den vernieuwer der Westersche muziek, den om zijn blijmoedig kunstenaarschap tragischen mensch.

Zal ik u nog eens z'n leven vertellen, u spreken over zijn onbezorgde jeugd, zijn ellendig einde?

Maar 'n vlam kent men niet aan de schaduwen, die zij werpt op den wand. En 'n kunstenaar kent men niet aan het Ach! en Wee! der verbijsterde omstanders.

I

Waaraan heeft het leven van Modeste Petrowitsch Moussorgsky zich zoo snel en roekeloos opgeteerd?

Was het liefde?

Ja, liefde, maar niet die, welke genoeg heeft aan vrouwenlippen en zachte woorden, in den zoelen avondwind gesproken.

Hij was 'n Don Giovanni zonder vrouwen, 'n Don Quichote, die z'n droom in de werkelijkheid zocht.

Want dàt was de revolutie van Modeste Petrowitsch:

niets te willen dan de werkelijkheid.

En dàt was zijn liefde:

het Russische volk, zooals het leeft volgens eigen aard en natuur tegen druk en verdrukking in.

II

Wie zegt: ‘Maar hij was toch maar 'n muzikant!’ miskent èn de beteekenis van de muziek èn zijn beteekenis.

Men zegt:

De táál is gansch 'n volk!

'n Mooie leus, maar is het veeleer niet zóó, dat de taal de

[p. 619]

verstaanbaarheid van 'n volk begrenst, zijn wezen, als het ware, in zichzelf opsluit - (en als een kostbaarheid bewaart en bestendigt)?

In de taal is een volk zichzelf, maar in de muziek staat het voor allen open. Door zijn taal eischt een volk, dat men tot hem komt. In de muziek treedt het u tegemoet, werft het om u, lokt het u...

Wie een volk wil treffen in zijn waarde en waardigheid, ontneme het zijn taal, maar wie het in zijn ziel wil treffen, doeme het tot stomheid en ontneme het zijn lied.

Het volk der zigeuners verloor èn vaderland èn taal, maar zij behielden hun muziek:

de poort van den droom, waardoor zij in vreemde landen steeds weer hun eigen, achter alle horizonnen verloren vaderland binnengaan.

III

Er sperde 'n kloof tusschen het Russische volk en zijn heerschers. Het recht om te lijden was nagenoeg het eenige, dat het in zijn volheid behield. En wie uit de klasse der heerschers geboren werd, had enkel de keus tusschen lijden of doen lijden, tusschen opstand tegen zichzelf of opstand tegen het gezag, tusschen dood of doodenhuis, tusschen geestelijken òf maatschappelijken dood.

In hetzelfde jaar 1881 stierven Dostoïevsky en Moussorgsky. Beiden hadden ze het volk en zichzelf gekozen, beiden zich prijs gegeven aan de vlam van liefde en lijden, die niets dan 'n hijgend, naar nòg meer lijden en liefde hijgend, maar ten doode toe uitgeput mensch van hen overliet.

‘Wat kan voor mij fantastischer zijn dan de werkelijkheid?’ vroeg de één zich af en nooit was in eenig kunstwerk de werkelijkheid zóó fantastisch, als zij het was in ‘De Gebroeders Karamazov’.

En de ander?

Hij vergeleek zijn liefde-tot-de-werkelijkheid met de algeheele overgave van den geliefde aan een ‘sterke, hartstochtelijk liefhebbende vrouw.’ ‘Ik schaam me niet over deze vergelijking,’ zoo schreef hij. ‘Hoe men zich ook draait of keert of wendt en met de waarheid koketteert, - hij, wien het vergund was, de liefde in al haar kracht en heerlijkheid

[p. 620]

te ondergaan, heeft gelééfd; hij zal zich er altijd van bewust zijn, dat hij in schoonheid geleefd heeft en zal geen schaduw over zijn voorbije weelde willen zien vallen.’

Ze hebben elkaar niet gekend, Rusland grootste realisten. In 'n aanteekenboekje, waarin Moussorgsky de namen opschreef van hen, die zijn vrijgezellenkwartier bezochten, staat wel die van Dostoïevsky, maar met 'n streep erdoor. 'n Paar maanden voor zijn eigen dood heeft Moussorgsky hem in 'n bijeenkomst ‘in memoriam Fedor Dostoïevsky’ herdacht, zwijgend, zonder woorden, improviseerend op de piano zóó, dat de heugenis daaraan nog jaren onder de toehoorders van toen levend bleef.

IV

Hebben de bazuinen sinds Jericho's val hun murensloopende kracht verloren? Zijn de tijden doof geworden voor den alarmkreet der muziek?

De Marseillaise heeft haar werk nog gedaan en zelfs ‘de Stomme van Portici’ bleek nog welsprekend genoeg om te Brussel tumult te verwekken.

Maar de ‘Boris Godounow’, opera van Moussorgsky naar het gelijknamig drama van Poesjkin, - doch door den componist feitelijk geheel zelfstandig naar hetzelfde geschiedeniswerk, als waaruit Poesjkin putte, bewerkt, - werd enkel maar na twintig opvoeringen, die evenzoovele schitterende successen waren, op hoog bevel van het répertoire genomen. Onder het verbijsterd oog van hen, die Rusland leidden en lijden deden, vertoonde zich het niet-bestaande, het niet-belangrijke, het niet-edele, het Russische volk. En in hun ooren drongen zijn klacht en zijn toorn, zijn nood en zijn ondanks alles ontembare levensvreugde.

‘Hij is niet goed wijs, onze Modeste,’ had zijn broer Filaret van hem gezegd. ‘Hij gelooft werkelijk, dat de Russische moujik 'n ziel heeft!’

V

Waarom is hij niet gebleven, wat hij was, toen hij, als jong officier, fantasieën uit Verdi's ‘Traviata’ speelde in de salons van den adel, omringd door dwepend geestdriftige jongedames?

[p. 621]

Waarom werd hij niet, wat de anderen werden, Cui, Rimsky-Korssakov, Borodin: achtbare lieden met goede posities, componisten daarenboven van weliswaar gedurfd nieuwe, maar geenszins de perken eener achtbare welluidendheid overschrijdende muziek?

Hij werd gedreven!

Gedreven door liefde tot het volk. Maar die liefde verzadigde zich niet aan den triomf van een kamerzetel of het beperkte heil eener ambtenaarswoning of den roem van een kunstenaar-van-aanzien.

Ze voerde hem niet omhoog in verkapte zelfbevrediging, maar dreef hem tot het volk zelf en naar de ellende en de schande van het volk.

En dáárom is zijn muziek revolutionnair, omdat het de muziek is van een volk, dat slechts te zwijgen en te lijden had, van een volk, dat niets anders moest zijn dan 'n vage, grijze, onverschillig dienstbare massa.

En dáárom kón zijn muziek revolutionnair zijn, omdat hij, de jonker, één met hen werd en... ‘nooit twee noten uit gewoonte met elkaar heeft verbonden’.

Zijn ‘Liederen en Dansen van den Dood’, zijn ‘Tableaux d'une Exposition’, zijn opera's ‘Boris Godounow’, ‘Chowanchtchina’, ‘Huwelijk’ en ‘Jaarmarkt’, al die werken van een gerijpt en geniaal kunstenaarschap zijn geen schoolsche bewerkingen van volksche melodieën, - maar het volk zèlf zingt, leeft en danst erin.

VI

Hij is de componist eener muziek, die zwijgen moest. En in dit zwijgen is hij ten onder gegaan.

Zooals den moujik, restte hem geen andere zaligheid dan de drank.

En er was geen hand, die de flesch wegnam. Er waren geen lippen, die zich sloten op de zijne. Er waren slechts deuren, die voor hem dicht gingen. Er was enkel zijn muziek...

...Maar die moest zwijgen!

Zij zweeg, totdat zelfs ‘de steenen spraken’!