De Stem. Jaargang 19

[p. 589]

Klein journaal
Door Dirk Coster

Journalistiek in grooten stijl

Wie op bepaalde momenten in de Nieuwe Rotterd. Courant de hoofdartikelen schrijft, is mij niet bekend. Wel heeft het me nu al eenige malen getroffen, dat op oogenblikken van politieke of moreele gespannenheid de N.R. Crt. plotseling een artikel lanceert, dat zich temidden van den stroom van overige publicaties onderscheidt door een groote menschelijke bewogenheid, die dan vanzelf zich omzet tot een indrukwekkende taal. Waarin alle kleine dagelijksche reserves, de intellectueele terughouding, zelfs de voor Rotterdam zoo zwaarwegende commercieele relaties opzij gezet worden. Welk een plotselinge verjonging in het eerwaarde oude orgaan! Toch behoort het zoo. Een mensch en zelfs een volk dat dit niet meer kan, dat zich niet plotseling uit het relatieve losrukken kan, is feitelijk al verloren, is gedoemd zijn hoogere en op den duur zelfs zijn lagere belangen prijs te geven. Zoo op dien grijzen Septemberochtend van 1938, was dat ééne ochtendbladartikel onvergetelijk, geschreven in den nacht na Chamberlains avondrede, toen er geen hoop meer scheen te zijn dat het noodlot over de wereld en Nederland zou afgewend worden, dat uitklonk in enkele sobere zinnen - nauwelijks zich onderscheidend van gewone journalistiek, - waarin iets her-opklonk van het sobere aanvaarden van ons Wilhelmus: een artikel dat een deel van Nederland (het door de N.R. Crt. bereikte deel) dien dag stilgemaakt heeft, maar ook... bereid. En nog indrukwekkender zoo mogelijk, dat andere ochtendbladartikel, op den Zondag in November tijdens het woeden van de Duitsche furie, waarin niet alleen de beulen, maar ook en vooral onze eigen onbarmhartig-bedachtzame regeering met een waarlijk onweerstaanbare kracht gegeeseld werden. Het is te bemerken en te onthouden, dat ondanks alle theorieën over ‘de afgekoelde ontroering’ die alleen schoon proza zou kunnen scheppen, - zulk proza,

[p. 590]

niet meer dan journalistiek bedoeld, door de aanstorm van het leven daarachter geheel onwillekeurig tot de klassieke allure wordt geboetseerd, in rhythme en klank.

Het smartelijk onderwerp verzet zich er eigenlijk tegen om iets ervan te citeeren, toch wil ik, voor het in de eindelooze vloed van drukwerk ondergaat, een enkele passage hier nog vasthouden, waarin de onheimelijke kracht van het rhythmisch weerkeerende, als een eentonige en steeds dieper pijnigende hamerslag neerkomende woord ‘vanzelf had voor ons gesproken...’, me dagenlang geobsedeerd heeft:

Het spreekt vanzelf, zoo heet het, dat de Nederlandsche regeering de grenzen niet voor vluchtelingen heeft opengesteld. Het spreekt vanzelf, ja misschien voor de koele kamers van de departementen. Maar het spreekt niet vanzelf voor de harten van de Nederlanders.
Voor hen had het vanzelf gesproken, indien de regeering deze ongelukkigen liefderijk had opgenomen, indien zij zich had geschaamd menschelijke wezens terug te stooten, in de verschrikkingen van een concentratiekamp. Van zelf had voor ons gesproken, indien de regeering ruim baan had gemaakt voor het particuliere initiatief, dat Joodsche vluchtelingen en kinderen een onderdak wilde bieden in den huiselijken kring. Van zelf had voor ons gesproken, indien de regeering dit denkbeeld had aangemoedigd, indien zij alle faciliteiten had gegeven, welke maar gegeven kunnen worden. Vanzelf had voor ons gesproken, indien de regeering een voorbeeld had gesteld, indien zij de vertrapten, zieken en gewonden, die aan haar deur klopten om een aalmoes, liefderijk had opgenomen. Vanzelf had voor ons gesproken, indien de regeering die Nederlanders, die ontsteld over zooveel ellende kinderen medebrachten, over wier ouders lot soms geen zekerheid bestaat, ongemoeid had gelaten en in stilte had bedankt voor de wijze, waarop zij de menschelijke grootheid van Nederland aan den vreemdeling hebben getoond. Vanzelf had voor ons gesproken, indien de ambtelijke machine voor ditmaal eens ontdaan was van de remmen van belangen en belangetjes, van de looden blokken der ambtenarij.
Zoo zouden wij nog vele dingen kunnen opnoemen, welke

[p. 591]

door ons als een vanzelfsprekendheid worden gezien. Maar wij zullen eindigen, omdat zij alle samenkomen in ééne gedachte: dat het voor ons vanzelfsprekend zou zijn geweest, dat de Nederlandsche regeering de spontane actie van het Nederlandsche volk had begrepen, dat zij gehoor had gegeven aan den wil van het volk, dat zij ons de schaamte had bespaard, welke over ons komt, indien wij moeten bedenken, dat Nederlandsche gezagsdragers met bloedend hart geweld moesten gebruiken om de ongelukkigen terug te sturen naar het land, waar de dood voor hen een verlossing is.’

Er verschijnt meer van zulk proza in onze pers, in deze telkens weer bewogen tijd. Waarom ik deze woorden over dingen die niet vergeten mogen worden, nu hier nog overschrijf? Om het genot der levende taal ten eerste, die zonder één gedachte aan woord-schoonheid neergeschreven werd, ten tweede met de meer practische gedachte: waarom maakt men niet, b.v. onder den titel, ‘Kroniek van onzen tijd’, van deze en dergelijke uitingen een geregeld verschijnend jaarboek? Het zou van groote waarde blijken.

Enkele gedachten over den dood

De mensch leeft, alsof hij alleen niet sterven kan, al ziet hij dagelijks dooden rond zich vallen. De mensch leeft alsof hij alleen vrij is om te streven, al ziet hij zoo goed als alle levens half verstikt in de banden hangen van fatum en toeval. Hoe meer wij werkelijk denken te leven, hoe meer we droomen bij dag. En eigenaardig: die het brallendst werkelijk leeft, die droomt het diepst.

Leven dus is bedronken van leven zijn. De levensgloed, die den mensch bij voortduring naar brein en oogen stijgt, verdooft daar de voorstelling van zijn eigen dood. Tachtigjarigen wier lot vreeselijker is dan dat van den ter dood veroordeelde in zijn cel, (want kerkermuren zouden kunnen omvallen) leven gretig en onbekommerd, ze glimlachen aandachtig naar alle kleine dingen van het leven. Is dit de wijn waarvan de Perzische dichters altijd zingen, dat geheimzinnig symbool? Want inderdaad is leven: van den wijn des levens bedronken te zijn. In deze dronkenschap zijn we

[p. 592]

allen opgenomen en geborgen: de natuurlijke en de wijsgeerige mensch, bruut en droomer.

Het is dus een geheimzinnige genade van het leven, die wil dat overal waar leven is, de dood niet zijn zal.

Het zijn niet de beuzelingen, die zooals de wijzen zeggen, den dood vergeten doen. Het is de levensgloed door de oogen uitschijnend, die aan de beuzelingen deze vervoerende flonkering verleent.

Een mensch weet de dood bestaande. Maar hij kan zichzelf duizend maal zeggen dat hij sterven moet, deze duizend maal zeggen vormen tezamen nog niet één enkele voorstelling, verbeelding, van den dood.

Dier en mensch verschillen minder dan men zegt in hun verhouding tot de dood. Alleen het dier mist het abstracte en koele voorweten omtrent den dood. Maar ook het dier kent de ontzetting voor de dood van zijn gelijken, de overgang van leven tot niet leven, die door zijn reukorgaan op hem indringt als het onbegrijpelijke, iets dat op ontzettingwekkende wijze niet in orde is. Breng een kat bij zijn gestorven makker, met wie hij dagelijks omging, at en sliep. En tracht hem langer dan dertig seconden vast te houden. Het is niet mogelijk. De vluchtdrang is te sterk.

Zoo ook de mensch. Weten omtrent de dood is dus nauwelijks meer werkelijk dan het on-weten van het dier. Maar soms dringt de dood op den mensch in. Door meer organen dan bij het dier, en door minder snel vergeten gevolgd. Dan ziet men den dood, met een vernietigende schrik, soms door een plotseling ongeluk van een wildvreemde, soms door den dood van een bemind mensch, maar dit is geen regel, want men kan zoo vervuld zijn van de gedachte aan leven en voortleven, dat men de physieke dood als 't ware langs zich heen laat gaan. Maar de dood zien op deze wijze, beteekent ook zelf door dien dood overmeesterd te worden, zelf in staat van versterving te zijn, de ontbinding gehecht te zien aan ieder aangezicht, zich over een grond te voelen gaan verzadigd van dooden. Dan keert de genade des levens zich om, want waar de dood is kan het leven niet meer zijn.

In zulke oogenblikken heeft alleen de droom van altijd leven den mensch de kracht gegeven, den lichamelijken dood voorbij

[p. 593]

te zien. Zelfs al werd dit eeuwig leven geen zekerheid voor hem, dan toch werd aan den lichamelijken dood daardoor de onwrikbaarheid ontnomen.

Waarom leven wij dus zoo zorgeloos samen met den dood? Omdat we ons de reserve geschapen hebben van het ‘misschien niet’. Misschien is de dood de dood niet.

Nog even: de Paulusbrief

Naar aanleiding van de Paulusbrief ontving ik nog vele weerleggingen en onderstellingen. Enkele dezer acht ik belangrijk. Deze bijv. Men vroeg mij: is het wel zeker dat Paulus ‘de kleinere liefde’ verwerpt? Waar zegt hij dit in deze bekende passage? Wordt dat er door u niet ‘ingelegd’, wat de Duitschers noemen ‘hinein-interpretiert’? Ik antwoord: de sleutel tot deze passage ligt in het laatste beeld, waartoe de andere ons opleiden. En wat staat daar? Men geeft zijn goederen weg en zijn lichaam om te verbranden. Hier valt dus elke gedachte aan ‘gewone huichelarij’, aan eer en eigenbaat weg. - Maar hoe komt men tot zulk een daad van volmaakte zelfverloochening? Toch altijd vanuit een zeker quantum van aanwezige liefde, aangevuld door een zekere eerbied voor en een hunkering naar de liefde. In zulk een daad als Paulus noemt, is altijd een zeker quantum aanleidende liefde aanwezig. Hetzelfde geldt trouwens voor ‘de taal der engelen’. Wie zou ooit de taal der engelen kunnen spreken, zonder iets van den engel in zich te hebben? Toch wordt al dit kleinere door Paulus verworpen en tot ijdel geluid verklaard.

Een andere tegenwerping werpt een verrassend licht op deze woorden. Deze opposant zeide: de bewijsvoering lijkt in zekere zin onweerlegbaar, maar ge vergeet, dat Paulus hier waarschijnlijk polemiseerde tegen de Grieksche filosofen, speciaal de Stoicijnen, die leerden dat men zijn daden nòch door haat nòch door liefde moet laten bepalen. Eerlijk gezegd meen ik dat naast het element van zelfkwelling, dat onmiskenbaar in Paulus aanwezig was, men door deze hypothese het dichtst bij de verklaring komt van wat er absurd lijkt in deze woorden.

Maar welk een fatale vergissing dan, dat men een eenzijdigfelle polemische wending voor een levensvoorschrift nam!