De Stem. Jaargang 19

[p. 285]

Juffrouw Jaantje
Door L. Ali Cohen

Voor A.J. Beversluis

Nu ik mijzelf hernomen heb, zooals Ton zou zeggen (mijn beste oude Ton, die eindelijk weer eens met verlof uit Indië over is), zie ik ineens veel uit mijn jeugd in een frisch licht dichtbij.

Het is waar: troebele avonturen - al geven zij fantastische kleuren aan een arm, saai leven - laten meestal een smaak na van asch...

Waarom komt het inzicht zoo laat?

Maar een onbewust verlangen naar zuiverheid brengt dan toch redding en leidt de verdiepte aandacht naar ‘vroeger’, dat bijna vergeten was...

Ik behoor niet tot degenen die vluchten in hun verleden, die den kindertijd idealiseeren en bang zijn voor vandaag, maar ik erken de macht - èn de zachtheid - van veel herinneringen, die altijd dierbaar blijven in het leven.

Op zoek naar enkele oude brieven vond ik een verkleurd portret. - Het was van onze trouwe juffrouw Jaantje - die zoo leelijk en zoo lief was. - En onmiddellijk herkende ik de sfeer, die altijd om haar placht te zijn, een reine rust, die niets gemeen had met de werkelijkheid van het leven, maar die voortkwam uit haar eenvoudige godvruchtige ziel.

Eigenaardig genoeg duikt zoo dikwijls de herinnering aan haar bij mij op als ik na een periode van lust en ellende de crisis van de wereld en in mijzelf met een matte melancholie beschouw zonder nog de houding van humor - ondanks alles - te hebben gevonden... Onverwachts wenkt haar heugenis en werkt vaak als een correctie...

Ik herinner mij dat mijn vrouw en ik met enkele briljante vrienden op een Kerstavond in Parijs naar de Opera waren geweest en daarna naar de Madeleine gingen om de mis bij

[p. 286]

te wonen (de dames verhulden haar décolleté onder kostelijke sjaals) - vervolgens zouden wij gelijk gebruikelijk feestelijk gaan soupeeren - toen opeens, door welke niet te achterhalen associatie dan ook, of misschien wel door de vage gelijkenis met een voorbij flitsende vrouwenfiguur op straat, Juffrouw Jaantje duidelijk voor mij verrees uit de achtergronden van mijn jonge jongensjaren.

En dadelijk realiseerde ik toen in de fractie van een seconde dat zij zeker dit mondain gedoe, deze saus van zwoele religiositeit en snobistische aesthetiek verafschuwd zou hebben uit den diepsten grond van haar eenvoudig zuiver hart...

Daarna was mijn stemming niet meer op het vereischte peil, mijn vrouw was lichtelijk verbaasd en vroeg of ik hoofdpijn had, maar zij lette toen gelukkig verder niet op mij.

Op dit moment, nu ik haar arm portretje heb gevonden, en ik in een wel heel andere stemming ben dan zooveel jaar geleden met Kerstmis in Parijs, werkt haar wezen weer als een verwarming. - In mijn apathie na een pas bevochten overwinning op mijzelf zie ik haar strakke verschijning naast mij staan, licht verwijtend om het goede dat ik heb verzaakt, om het gebod, dat ik heb overtreden.

Bij het familie-verhoor voor de Rechtbank na de echtscheiding - toen voorzien moest worden in de voogdij over ons kind - kwam de gedachte aan mijn eigen jeugd en aan Juffrouw Jaantje plotseling in mij op en maakte mij diep rampzalig, omdat ik nu onherroepelijk wist hoeveel ik verloren had...

En toch was zij zoo simpel, zoo dierbaar-eenvoudig en ik begrijp nog niet den invloed van haar fluïdum. - Want er was geen enkel sentimenteel aanknoopingspunt - wij vereerden haar niet en lachten zelfs veel om haar hoekig gezicht (als uit hout gesneden) en om haar ouderwetsche kleeren, en toch deden wij dadelijk wat zij wilde.

Het was een belooning als zij voor ons slapen-gaan vertelde van haar dorp aan de rivier, van den veerman en den gierigen boer, van den bakker die in de kerk op zijn eigen wijs de psalmen zong en van gevaarlijke tochten in de grienden.

In dien tijd waren wij eigenlijk het Indiaantje-spelen al ontgroeid, maar ik koesterde heimelijk mijn vereering voor Winnetou, en wie kon ik daarvan beter deelgenoot maken

[p. 287]

dan Juffrouw Jaantje... Zij lachte wel, maar begreep of deed tenminste alsof, en toch leidde zij langzaam mijn aandacht naar diepere dingen die ik al vroeg ging aanvoelen: de gebondenheid van ons menschen, onze zonden en ons lot.

Zij was uit een andere wereld, en dat wist ik en bewonderde het zonder te weten waarom. Zij wilde liever niet dat wij op Zondag ganzebordden, en zelve zou zij dien dag nimmer fietsen of trammen. Dit alles was ongewoon voor mij maar werd waarschijnlijk juist daarom belangrijk... het werkte door, ik begon te vragen naar haar redenen, naar haar kerkgangen, en zij antwoordde gereserveerd maar positief, haar wijsheid puttend uit de Openbaring en die beschouwende met een voor haar bescheiden persoonlijkheid uitzonderlijken gloed, die mij verlangen deed naar het onbekende vuur waarin iedere onzuiverheid wel moest verbranden...

Zij scheen mijn jonge vragen soms wel wat lastig te vinden. Wat ik nieuwsgierig maar argeloos vroeg moet voor haar geklonken hebben als een informatie naar het heilige. Ik voelde - zonder dat toen natuurlijk te begrijpen - dat zij iets in zich zelve overwon als zij mij antwoord gaf met haar stellige alt-stem, antwoord dat, hoe vreemd ook, mij altijd bevredigde.

Er was een wonderlijk contrast tusschen de oude woorden, die uit zoo verre tijden en landen kwamen, en haar bijna onnoozelen eenvoud.

Ik begon al iets van de wereld te weten en begreep wel dat Juffrouw Jaantje niet tot het kamp der overwinnaars in dit leven behoorde, en dat haar plaats in de schaduw was, ver van alle luister.

Maar als ik alleen was en bang - niet meer voor onweer of donkerte, maar reeds in een vaag voorgevoel voor het leven zelf - gaf toch de gedachte aan haar sereniteit mij moed en kracht ‘om mijn kruis te dragen’. Hoe zalig-ver was toen nog de ontzettende beteekenis van die woorden...

Niemand volgde zoo aandachtig als ik haar gebed aan tafel. Zij bad lang, niet zoet en innig maar pijnlijk-streng en werkelijk alsof zij bijna worstelend iets afsmeekte en een conclusie meedroeg.

Nooit dorst ik haar naar den inhoud van haar gebed te vragen tot zij zelve het mij zei, en toen was het mysterie ver-

[p. 288]

dwenen en overwoog ik parmantig den zin van deze formuleering iederen dag driemaal. Meer eerbied had ik voor haar lezen in den kleinen Bijbel (zelf heb ik later nooit een ‘mooiere’ willen hebben), en telkens was het een somber feest als zij op mijn lang aandringen mij alleen vertelde van wat zij gelezen had.

Het waren merkwaardig genoeg de Profeten, die het in mijn kinderlijk voorstellingsvermogen wonnen van de Koningen, en waarom speciaal Jesaja mij trof heb ik nimmer kunnen nagaan.

Als het gebeurde dat ik mocht kiezen - en dat kwam wel eens voor als belooning voor ik weet niet meer wat - dan fluisterde ik warm en eerbiedig ‘Jesaja... en mijn meerderheidsgevoel omdat ik toch al aardig fransch sprak en Juffrouw Jaantje tenslotte van een dorpje kwam was heelemaal verdwenen.

Het was alsof een donkere wolk neerdaalde en een stem, die ik niet kende, daaruit verkondigde: Want Hij zeide: Zij zijn immers Mijn volk, kinderen, die niet liegen zullen? Alzoo is Hij hun geworden tot eenen Heiland...

En een huivering om de taal, die ik nog niet proeven kon en om de gedachten die mij natuurlijk toch ontgingen, kwam over mij als ik nadrukkelijk zeggen hoorde: Doch wij allen zijn als een onreine, en al onze gerechtigheden zijn als een verwerpelijk kleed; en wij allen vallen af als een blad, en onze misdaden voeren ons henen, weg als een wind...

Hoe langer hoe meer hechtte ik mij aan Juffrouw Jaantje, maar niet om haar goede zorgen, die ik mij overigens maar al te gemakkelijk liet aanleunen... Het waren de diepten achter de dingen van het dagelijksche doen en laten, de verborgen bindingen met een ander bestaan, waarvan zij alleen wist, die mijn ontwakend zieleleven boeiden en veroverden. Geduldig, bijna koppig-sluw trachtte ik zooveel mogelijk met haar alleen te zijn, vooral 's avonds als na het vlot afgedane huiswerk het heerlijk uur vóór het slapen-gaan speling en spanning toeliet. En zonder vast verband, onbekommerd om logica en redelijkheid, wijdde Juffrouw Jaantje mij in, haar loodzware en sombere overtuigingen vertolkend in haar tweede taal - die van de Schrift - in het besef van de zonde. Als een landschap dat donker wordt door een onweerslucht

[p. 289]

versomberde dan dikwijls mijn gedachtenleven, maar ik voelde dit telkens als iets plechtigs, verhevens - zonder drang tot kinderachtig huilen. Het was eerder een geheimzinnige donkere wereld, die de anderen niet zagen, die macht over mij kreeg en, terwijl ik dat toen nog niet besefte (niet beseffen kon), mij reeds verscheurde en mij al vroeg dualiseerde. Menschelijk geteekend te zijn - dat fascineerde mij. 't Verloren en schuldig staan in dit leven, dat bij het eerste begin al zijn heil verspeeld had, bracht mijn kindergedachten in een vreemde vervoering, die aan de uitverkiezing niet tornen dorst.

Zoo jongleerde mijn zieltje met te zware gewichten, die mij nochtans niet verpletterden maar wegen bleven tot in lengte van jaren.

Wanneer 's avonds onbekommerd het gezin in de warme kamer om de tafel met boeken zat in de zuivere sfeer van geest en werkelijkheid, broedde mijn fantasie over pas vernomen teksten, die wijde verschieten openden vol duistere kleuren en nu verdwenen vormen, die statige muzieken tooverden uit vaak onbegrijpelijke woord-accoorden... en mijn oogen sloeg ik neer onder den vragenden blik van mijn Moeder.

Het waren de eerste meditaties, nog vóór het lichamelijk rijpen, en mijn vage, dweepzieke zucht naar onvindbare beteekenissen kende toen slechts dit wonderlijk houvast: Juffrouw Jaantje.

Als zij, steeds bezorgd, mijn winterjasje dichtknoopte of mij na schooltijd dadelijk mijn natte schoenen liet uittrekken, schatte ik haar gering... Maar zij glansde voor mij in de verbeeldingen, die haar steil geloof optrok.

Jaren schakelen aan elkaar, vloeien in elkander over en aan de meeste is weinig heugenis...

Droomen zijn vaak dieper dan wat iederen dag beleefd wordt en zelfs hun bedrog werkt meer uit dan de sleetsche werkelijkheid.

Gestalten, die door den kindertijd dwaalden, zijn wel geleiders voor vele, vele jaren later als ineens een onnaspeurbaar contact wordt gelegd in oogenblikken wanneer de ziel alleen is.

Zoo was weer Juffrouw Jaantje, die al lang door haren Heer is opgeroepen, levend voor mijn geest getreden...

[p. 290]

En ik herinner mij dat zij Jesaja bracht na mijn held Winnetou, na den tijd toen wij woest ronddansten onder de kreten van het krijgslied:

riedemiet bom bom
riedemiet cochon
transsiedemiedemiedemiede mek mek mek...
balai balai balai!!