De Stem. Jaargang 19

[p. 173]

Volkenbondsdepressie
Door Dr. M. van Blankenstein

De Volkenbond is als lichaam tot handhaving van het internationale recht en tot redding van den vrede machteloos geworden. Een instituut, dat voor deze doeleinden was gesticht, kon niet meer tieren in de wereld, waarin wij op het oogenblik leven. Het is echter niet waarschijnlijk, dat het tientallen van jaren zoo blijven zal. De psyche van geen enkel volk kan op den duur de spanningen verdragen, waartoe de totalitaire staten, door hun dictators, met aandraaiing van alle veeren, opgewonden zijn. De teekenen van vermoeidheid zijn legio. Deze staten ondergaan een roofbouw op de geestelijke, moreele en vooral ook op de oeconomische krachten des volks. Al het kunstmatige van dezen aard, dat de wereld gekend heeft, is op den duur bezweken. En wij wagen het, niet als twijfelachtig te beschouwen, dat ook deze stelsels na niet te langen tijd zullen ondergaan. Een angstige vraag echter is hoeveel van onze beschaving, en hoeveel van ons bezit aan voortbrengselen van oude kunst en cultuur, in dezen ondergang zullen worden meegesleept.

Ook de Volkenbond is in gevaar. De haat der totalitairen is in het bijzonder op deze stichting gericht. Hij is voor hen gevaarlijk geweest, en hij zou het altijd nog opnieuw kunnen worden. Want de Volkenbond is een vreemd lichaam, vol verrassingen. Hij heeft volmaakt gefaald, toen de Japansche agressie in Mandsjoerije gestuit moest worden. Het nuttelooze van de ‘collectieve veiligheid’ leek toen proefondervindelijk bewezen. Toen echter Italië, in 1935, zijn verovering van Abessinië ondernam, stond het plotseling tegenover een solidariteit van de Volkenbondsleden, waarvoor het zou hebben moeten capituleeren als niet Laval, de Fransche ministerpresident, gedreven door een berekening die voor Frankrijk een misrekening blijken zou, de toepassing van de beslissende oliesanctie had verhinderd. Maarschalk de Bono

[p. 174]

heeft in zijn befaamd boek erkend, dat Italië dezen maatregel nooit zou hebben kunnen weerstaan. De strijd tegen den overweldiger werd nu, door het beleid - men mag zeggen: het verraad - van Frankrijk verloren. Maar er was gestreden, en velen der vijftig deelnemers hadden zich ernstige opofferingen daarvoor getroost. Er waren eronder, van wie men dit geenszins had verwacht. De solidariteit van Genève was geen hersenschim gebleken. En nog eens zou men den invloed daarvan bespeuren ter conferentie van Nyon, in 1937, toen alle, in het Middellandsche Zee-gebied gelegen staten zich eensgezind betoonden tegenover de Spaansche en Italiaansche duikbootpiraten, die dat groote vaarwater onveilig maakten. Die eensgezindheid, welke nog eens alle verwachtingen overtrof, zou bezwaarlijk zijn bereikt, als niet te voren tijdens de Assemblée te Genève de onder handelingen waren gevoerd. Het was de sfeer van den Volkenbond, die alle betrokken staten rijp gemaakt had voor het zwaarwichtige besluit.

Mussolini deed, nadat de Volkenbond Italië den oeconomischen oorlog had verklaard, nog twee jaar zijn best om zich te Genève te handhaven. Hij toonde zeer veel geduld om de voldoening te verkrijgen, die men hem toen onmogelijk verleenen kon. Hij handelde zoo niet uit gehechtheid aan den Volkenbond, maar in het besef van het gevaar dat dit lichaam, zelfs in ontredderden staat, voor zijn toekomstige veroveringsplannen nog zou kunnen opleveren.

De haat en de vrees der dictators vervolgen nu den Volkenbond. Waar Duitschland en Italië druk kunnen uitoefenen, trachten zij de regeeringen te bewegen, Genève vaarwel te zeggen. Het moet worden uitgehold, tot het vanzelf ineenzakt, of tot een bondgenootschap zonder moreel gezag ineengeslonken is. Zoolang dat niet is geschied, zullen de dictators zich niet veilig voelen in hun ondernemingen. Genève vormt nog steeds een band die meer omvat dan eenige groepeering van staten in de wereld. Er gaat een moreele invloed van uit, waaraan zelfs Polen en Zuid-Slaviërs zich niet kunnen onttrekken, als zij aan de Volkenbondsberaadslagingen deelnemen. Daar bestaat een persoonlijk contact, dat de Engelsche en Fransche diplomatie haar strijd tegen het opdringen der mogendheden van de spil vergemakkelijkt. Het persoon-

[p. 175]

lijk contact is een machtig element geworden in de wereldpolitiek, een element dat ook de dictators weten te waardeeren. Het lidmaatschap van den Volkenbond bevordert dit contact.

Het bestaan van den Volkenbond kan te allen tijde nog het middel zijn voor Engeland, om zijn openbare meening voor het verleenen van steun aan een aangevallen land rijp te maken. Het begrip ‘collectieve veiligheid’ heeft op het Britsche volk nog altijd suggestieven invloed. Als de regeering oproept tot trouw aan dit plechtig aanvaarde beginsel zal de Engelsche burger niet licht zijn instemming weigeren. Te Genève bestaat nog de mogelijkheid, de groote aangelegenheden der internationale politiek, en bovenal het grievende onrecht dat in de wereld geschiedt, met zekere openhartigheid te bespreken. Daar kunnen Spanjaarden en Chineezen hun belangen nog bepleiten, daar kunnen de Spanjaarden de groote mogendheden hun vreesachtig zich schikken in de verloochening der non-interventie door Italianen en Duitschers verwijten, onder omstandigheden, die deze mogendheden tot toehooren dwingen. Wellicht zullen wij weldra nog anderen zich daar hooren beklagen. De wereld luistert er mede, en geen beroep vindt meer weerklank dan een beroep in de raadszaal van den Volkenbond. Wij kunnen de protesten ijdel noemen, en diep ontevreden zijn met het effect van deze klachten en aanklachten; wij echter zien deze dingen anders dan degenen, tegen wie ze zijn gericht. Wij zouden resultaat wenschen; die anderen echter zijn reeds bevreesd voor de zuiver moreele uitwerking. Men lette slechts op de prikkelbaarheid, die zij toonen tegenover de critiek der internationale pers. Het is deze critiek, die Hitler tot onbeheerschte redevoeringen en ruige dreigementen verlokt. Het is om deze critiek te onderdrukken, dat Duitschland in verschillende landen regeeringsmaatregelen tracht uit te lokken of af te dwingen. Maar de agressieve mogendheden zijn niet enkel overgevoelig voor onaangename opmerkingen; zij duchten in het bijzonder de openhartige discussies te Genève om de mogelijkheid van politiek effect. Zij weten, dat geen ander katheder ter wereld een klankbord bezit als het Geneefsche spreekgestoelte. Daar luistert de wereld toe. Daar zijn de belaagden in het voordeel.

[p. 176]

Er zou geen gevaar voor den Volkenbond bestaan, als de totalitaire staten hem niet met hun haat vervolgden. Nooit zou hij op grond van zijn politieke machteloosheid uiteenvallen. Daarvoor is hij te nuttig voor vele practische doeleinden. De Volkenbond zou de tegenwoordige omstandigheden nog veiliger kunnen overleven dan de Internationale Postunie den wereldoorlog te boven is gekomen. De Volkenbond is niet uitgedacht als een organisatie gelijk de Postunie, zij het dan van veel veelzijdiger karakter. Wilson heeft de uitroeiing van den oorlog, de verzekering van den vrede voor alle tijden tot ideaal gehad, toen hij zijn grootsch plan ontwikkelde. De Volkenbond echter is zijn eigen leven gaan leven, reeds in zijn ontstaan. Hij is een knooppunt van internationale samenwerking geworden, een centrum voor onpolitiek, practisch overleg. Hij moge politiek totnogtoe hebben teleurgesteld, in zijn practische functies heeft hij de stoutste verwachtingen overtroffen. Dat geeft hem op zich zelf niet enkel een recht van bestaan, maar zelfs groote levenskracht onder alle beproevingen.

De Volkenbond werd tot een internationaal bureau van statistiek, dat, wat middelen, mogelijkheden en universeele deskundigheid van personeel betreft, in geen afzonderlijk land kan geëvenaard worden. Hij werd tot een ‘clearing house’ van weten, ervaringen en gegevens op velerlei gebied. Hij schiep de mogelijkheid tot het ontwerpen van internationale acties, tot het sluiten van internationale accoorden, die te voren, door de gebreken van de internationale samenwerking, niet tot stand hadden kunnen komen. Conferenties tot bestrijding van den handel in blanke slavinnen of in verdoovende middelen waren er vroeger vele gehouden. Bevredigende resultaten echter had men nooit bereikt. Het stelsel der conferenties leende zich niet daartoe. Een conferentie kan gelukken of mislukken. Na een mislukking is er voor geruimen tijd geen kans meer op samenwerking. Nieuwe pogingen moeten van voren af ondernomen worden. Slaagt een conferentie, dan komt een overeenkomst tot stand, die eerst door een volgende conferentie herzien kan worden. Te Genève stichtte men voor allerlei doeleinden, ook voor de beide genoemde, afdeelingen of commissies, die feitelijk een permanente conferentie vormden. Leerzaam is als voorbeeld

[p. 177]

de behandeling van de opiumkwestie. De moeilijkheden, die men overwinnen moest, waren zeer groot. Onoverkomelijk leek de kloof tusschen theoretisch radicalisme en de nuchtere bescheidenheid van de mannen die de practijk van het vraagstuk kenden. Jaren heeft het geduurd voor voldoende overeenstemming was tot stand gebracht. Iedere conferentie van het vroegere type zou, door dergelijke geschillen, reeds lang uit elkaar gespat zijn. Gedurende jaren ware er dan niets meer geschied. Kwam een nieuwe conferentie, dat was zij met de oude kwade kansen belast. Te Genève echter vond geen enkele conferentie een einde. Jaar op jaar kwamen dezelfde deskundigen bijeen. Zij kenden elkaars opvattingen, veel herhaling van gepraat was overbodig geworden. Men had elkaars meeningen rijpelijk kunnen overwegen en toetsen. Tusschen de deelnemers ontstonden persoonlijke betrekkingen die gedachtenwisseling ook in de periode tusschen de bijeenkomsten mogelijk maakten. De ambtenaren van het Volkenbondssecretariaat onderzochten de geschilpunten, verzamelden gegevens uit de practijk erover. Men kwam nader en nader tot elkaar. Voor verschillende deelnemers was het vraagstuk niet meer een studieobject in verband met een bepaalde opdracht maar een levenstaak geworden, die zij tot een goed einde wenschten te brengen. Dit werd het stelsel van den Volkenbond op velerlei gebied. Het abrupte, dat vroegere conferenties kenmerkte, verviel. Men kon werken zonder overhaasting. Al konden ongeduldige toeschouwers daarmede spotten, men wist altijd, dat er op den duur een resultaat zou worden bereikt, waaraan men verbeterend en aanpassend verder kon werken, omdat de behandeling permanent was. De voortdurende uitwisseling van deskundigheid kweekte een internationale deskundigheid aan, gelijk te voren niet bestaan had. Het personeel van den Volkenbond, dat het bureau van iedere conferentie gestadig diende, ontwikkelde zich tot een onpartijdige instantie tusschen de nationale standpunten en de nationale gevoeligheden. Het kreeg steeds meer gezag, en het ging steeds beter de kunst verstaan, te overreden en te bemiddelen, zonder dat dit den indruk maakte van opdringen of leiden.

Zoo werd op velerlei gebied gewerkt. Het secretariaat werd een conglomeraat van internationale departementen, waar

[p. 178]

ambtenaren werden aangekweekt, wier taak het was, op hun eigen gebied, de heele wereld te overzien.

Nooit te voren hadden er instanties bestaan wier arbeidsveld zoo universeel was. Vrij kon men in alle landen ter wereld gegevens vragen, en nergens werden zij geweigerd. Weldra stroomde het materiaal de bureaux binnen, dat door een toenemend aantal van voortreffelijke arbeidskrachten bewerkt werd. De oeconomen hadden nooit zoo snel over zoo volledige gegevens beschikt als Genève hun ter beschikking kon stellen.

Het arbeidsbureau en de geregelde arbeidconferenties schiepen nieuwe mogelijkheden van sociale solidariteit en dus van socialen vooruitgang. Wij hebben deze voordeelen voor een groot gedeelte teloor zien gaan in de stuipachtige ontwikkeling der internationale oeconomische en sociale betrekkingen, welke de noodlottige werelddepressie teweeg bracht. Wij hebben echter een stelsel in werking gezien, waarvan wij weten dat de wereld er vroeg of laat toe moet terugkeeren, wil men ooit weer welvaart en nationale rust in de landen zien herleven.

De financieele sectie van den Volkenbond bleek reeds onmiddellijk veel meer dan een nuttig bureau voor het verzamelen van statistieken en het uitwerken van belangrijke studiën. Het moest al vroeg in actie treden ter organisatie van de redding van Oostenrijk uit een financieele ellende, waarin het volk lichamelijk dreigde ten onder te gaan. Oostenrijk werd gered, en daarna moesten ook Hongarije en Bulgarije financieel op het droge geholpen worden. Door de contrôle van den Volkenbond was het mogelijk de noodige gelden, en de, ter verkrijging daarvan onmisbare borgstelling voor die gelden van verschillende regeeringen te vinden. Iedere andere vreemde contrôle dan die van den Volkenbond ware voor de trotsche Hongaren en Bulgaren onaanvaardbaar geweest.

Een zegenrijk instituut bleek bovenal de hygiènische sectie van den Volkenbond. Zij was ook al niet enkel een wetenschappelijk coördineerend, registreerend, verzamelend lichaam. Zij kreeg naast deze taak de positie van een vaste brandweer, die ten allen tijde gereed staat om uit te rukken. Deze sectie werd een voortreffelijke aanvulling van het inter-

[p. 179]

nationale Roode Kruis. Het Roode Kruis heeft een bepaalde taak, die in onze wereld, helaas, verre van overbodig is geworden. Het kan echter niet prompt, en met ruime middelen, bij iedere ramp welke eenig volk treft, te hulp snellen. Het verschil in taak tusschen Roode Kruis en Volkenbond ziet men nu in China, waar deze laatste zich geheel wijdt aan het verzachten van het lijden der burgerbevolking. Bij epidemieën, hongersnood, overstrooming of aardbeving placht vroeger veel tijd verloren te gaan, voordat de internationale weldadigheid georganiseerd was en over voldoende middelen beschikte om de geteisterde bevolking te hulp te komen. Deze hulpverleening was gewoonlijk nog zeer beperkt, en kon in den beginne ernstige feilen vertoonen, doordat de organisatoren te weinig bekend waren met de bijzondere omstandigheden van het land. Nu staat de Volkenbond, met een groepje van universeele deskundigen, steeds gereed. Zoodra, gelijk nu in China het geval was, hulp van grooten omvang dringend noodig wordt, kan, nog vóór de vrijwillige brandweer der internationale weldadigheid in actie kan treden, de organisatie van den Volkenbond uitrukken. Steeds zijn er de middelen, die haar tot onverwijld handelen in staat stellen. Zij kan de regeeringen om financieelen steun vragen, die te gereeder verleend wordt, omdat de regeeringen weten, dat de gelden aan bevoegde handen worden toevertrouwd. De mannen, die de acties leiden, zijn gespecialiseerd in deze dingen en beschikken over de middelen om precies te weten wat de bijzondere belangen en behoeften zijn van het betrokken land. De hygiènische sectie te Genève is ook de vraagbaak voor particuliere acties, die haar hulpverleening wenschen aan te vullen.

Uit een van de grootste mislukkingen van Genève is het nut van de permanente organisatie van den Volkenbond misschien het treffendst aan te toonen. De ontwapeningsconferentie is tot een aanfluiting geworden omdat zij te laat was belegd. Zij werd nog lang gerekt, toen het pleit reeds verloren was, en daardoor werd haar falen slechts te smadelijker. Maar eindelijk werd zij dan te ruste gelegd; niet gesloten.

Als nu af en toe een stem opgaat om haar in dit tijdsge-

[p. 180]

wricht tot nieuw leven te doen ontwaken, doet dit ons schrijnend aan. Wij vragen ons af, of het naïveteit dan wel huichelarij is, die dit middel aanbeveelt, op dit oogenblik, tot het afwenden van onheil. Maar eens zal men toch ertoe moeten overgaan. De wedloop in bewapening, het elkaar opdrijven der naties, de ondragelijke spanningen tusschen de mogendheden, kunnen niet eeuwig duren. Men mag altijd nog hopen, dat dit geschiedt zonder dat een algemeene ramp, de verplettering van een der partijen, eraan is voorafgegaan. Komt het gelukkige oogenblik, dan ligt alles nog gereed voor een doeltreffende behandeling van het Vraagstuk. Men kan het werk voortzetten waar het is afgebroken. Er is een staf van deskundigen inzake ontwapening, die zijn voortgegaan de kwestie van alle kanten, en in het licht van nieuwe ervaringen, te bezien. Geen voorbereiding van een conferentie is noodig. Men kiest een nieuwen voorzitter, daar de oude overleden is; men vormt een nieuw bureau. Volkenbonds-conferenties zijn oneindig.

Hier heb ik den Volkenbond geschetst in zijn functies, die niet tot machteloosheid zijn gedoemd, of die een reserve vormen voor de menschheid, ondanks alle politieke teleurstellingen, die de wereld, door eigen schuld, in Genève ervaren heeft. Deze functies zijn belangrijk genoeg, om het voortbestaan van den Volkenbond te verzekeren in den tijd, waarin hij de gemeenschap der volken niet nog belangrijker diensten bewijzen kan. Wie tracht, dit voortbestaan te ondermijnen, wordt door slecht geweten gedreven.

Deze functie hebben politiek de waarde, dat zij de geregelde bijeenkomsten te Genève, buiten alle politiek om, rechtvaardigen. De Assemblée van 1938 was de eerste jaarvergadering, waarin de groote politieke problemen van het oogenblik niet hun brandpunt vonden. Men was bijeen, geheel terzijde van de, waarlijk wereldschokkende, internationale gebeurtenissen. Maar er was desniettemin werk te over voor de delegaties, en dit werk was ten deele nog nuttig, ja, constructief. Hierop kan de Volkenbond voortbestaan, tot het onvermijdelijk oogenblik van zijn politieke herrijzenis is aangebroken.

Buiten Duitschland, en zekere Zuid-Amerikaansche staten

[p. 181]

heeft geen land Genève met overtuiging verlaten. Japan ging schoorvoetend weg, en hief geen enkele betrekking op, die het, na zijn vrijwel gedwongen uittreden, kon laten voortduren. Eerst in September 1938, na een nieuwe veroordeeling, heeft het de overgebleven betrekkingen afgebroken. Over Italië heb ik reeds gesproken. Men kan opmerken hoe moeilijk het Berlijn en Italië valt, de landen, die in hun invloedssfeer gekomen zijn te bewegen, den band met Genève te verbreken. Men denke aan Polen, Tsjechoslowakije, Hongarije, Zuid-Slavië en wijlen Oostenrijk.

De staatslieden van Europa kennen te wel de waarde van de geregelde ontmoetingen, waartoe de Volkenbond zoo ongedwongen gelegenheid geeft. Dit stelsel, te Genève en door Genève ontstaan, is van onberekenbare beteekenis voor den vrede. Als het diepgaande, vitale geschil over Tjechoslowakije te München met een Hitler en een Mussolini te regelen was, hoezeer had dan een bijeenkomst van mannen van zoo oprechte vredelievendheid als Bethmann-Hollweg, Grey en de Fransche regeerders van dien tijd, het geschil tusschen Weenen en Belgrado moeten kunnen bijleggen. Als Hitler en Mussolini dankbaar zijn voor het resultaat van München, dan hebben zij hun dank tot Genève te richten. Vroeger, vóór de scholing der staatslieden door Volkenbond en Haagsche Hof - de beide groote middelen tegen het gevaarlijk gif van het ‘prestige’ - zou het nationale waardigheidsgevoel nooit reizen als die van Chamberlain hebben gedoogd. Men voerde oorlogen op grond van overwegingen van prestige, die veel minder zwaarwichtig waren dan de overwegingen, die aan dergelijke reizen in den weg zouden hebben gestaan.

Het instituut van Genève is, in 1923, niet de oorzaak, maar wel het instrument geweest, waardoor Mussolini vreedzaam verwijderd kon worden van Corfu, dat hij, tot een begin van zijn expansief streven, de Grieken afgenomen had. Het heeft een oorlog tusschen Griekenland en Bulgarije, die reeds begonnen was, in den kiem gesmoord. Het heeft, na den moord te Marseille op koning Alexander van Zuid-Slavië, onder benauwende omstandigheden, een oorlog tusschen Hongarije en Zuid-Slavië weten te voorkomen. Het heeft Mandsjoerije niet tegen Japansche overweldiging, en Abessinië niet tegen

[p. 182]

Italiaansche verovering kunnen beschermen. In de Tsjechische aangelegenheid is zijn hulp niet eens meer ingeroepen. Maar zonder de te Genève gevormde traditie ware München niet mogelijk geweest. Wie München verwerpt, moet toch overwegen, welke vreeselijke dingen toen zijn afgewend, en kan zijn hoop vestigen op de mogelijkheid, dat zonder deze vreeselijkheden boontje toch om zijn loontje kan komen, en men de hoop op de zegepraal van vrede en recht, en op bevrijding van de barbarij, niet hoeft op te geven.

De Volkenbond is een machteloos lichaam geworden. Hij is verlamd in zijn vermogen tot het handhaven van den vrede, en ook zijn dagelijksche, nuttige functies kan hij minder goed vervullen door de aderlatingen, die hij heeft ondergaan. De verlamming ligt niet aan den Volkenbond, maar aan de wereld. De Volkenbond is nooit iets anders geweest dan een instrument, en een instrument, dat niet gebruikt wordt, is een dood ding. Het bestaat echter voort, en kan bij een volgende gelegenheid wèl ter hand worden genomen en zijn werk doen, als het tenminste door verwaarloozing niet al te zeer is ontredderd.

Na de droevige ervaringen met de collectieve veiligheid hebben tal van landen, ook het onze, hun verplichtingen ten opzichte van de gemeenschappelijke veiligheid opgezegd. Het is een droeve noodzakelijkheid geweest. Nu leven de kleine staten van Europa weer in de schaduw van de groote mogendheden, gedwongen de aalmoes van bescherming te vragen of te aanvaarden, als zij door een machtigen staat zouden worden aangevallen. Dit noemt men fiere zelfstandigheidspolitiek. Zoolang zij de verplichting tot wederzijdschen bijstand van de Volkenbondsleden bereid waren te vervullen, was hulp in eigen nood niet een gunst maar een recht. Het dient echter erkend, dat sedert het verraad van Laval de verplichting tot wederzijdschen bijstand voor zwakke staten tot een gevaar was geworden. Nadat Frankrijk zijn bondgenoot Tsjechoslowakije aan zijn lot overgelaten heeft, is vrees voor overgroot risico nog te meer gerechtvaardigd.

Frankrijk en Engeland hebben geweigerd, de collectieve veiligheid formeel te verloochenen. Men heeft te Genève over de afschaffing of verzachting van de bepalingen, die

[p. 183]

deze regelen, gesproken. Het resultaat is geweest, dat men de dingen heeft gelaten zooals zij waren. Het is goed, dat dit is geschied. Zij bestaan nu, in genarcotiseerden toestand voort. Als de Volkenbond eens gerestaureerd wordt, zal men ze, als een Doornroosje slapende, aantreffen. Men zal dan met hun bestaan moeten rekening houden. Zij zullen den grondslag vormen van nieuwe bepalingen. Zij waren een groote stap vooruit in de wereldgeschiedenis, een stap te groot voor de wereld om te kunnen bijhouden. Waren zij verdwenen, dan zou het experiment, dat zij vormden, niet licht worden herhaald. Voorzichtiger zou men beginnen. En toch moet het naar de collectieve veiligheid, wil de wereld ooit in vrede leven. Op de edele geaardheid van de massa kan men niet rekenen. Er moeten wetten zijn en een straffende, of in ieder geval dreigende, gerechtigheid. Wij hebben die nog noodig in onze burgerlijke maatschappij, waar het recht reeds zooveel eeuwen aanvaard is en overgegaan in de gevoelens van het individu. Hoeveel te meer zijn zij dan noodig in de gemeenschap der volken, waarin op het oogenblik de wet van het oerwoud heerscht, gelijk zij daar heerschte voor de Volkenbond werd opgericht.

Wat veroverd is, zij het bij verrassing, mag niet worden prijs gegeven, ook al is het voor het oogenblik niet bruikbaar. Men berge het liever op, en beware het voor betere tijden, die weldra kunnen aanbreken.